1. Fonetekalιq printsip. Bul printsip awιzeki so`ylewge sa`ykes, so`zler qalay esitilse, solay jazιwdι talap etedi. Fonetikalιq printsipke fonetekalιq o`zgeshelikke ushιrap birikken qospa so`zler (bu`gin, bιyιl, qolg`ap, shegara ha`m t.b), sonday-aq tu`bir ha`m qosιmtalardιn` jazιlιwιnda geypara qosιmtalardιn` ta`siri arqalι o`zgeriske ushιrag`an (tamaq-tamag`ι, Terek-teregi, mektep-mektebi, shap-shawιp, jap-jawιp, tap-tawιp, (kel) ha`m t.b.) so`zler kiredi.
2. Tariyxιy da`stu`rli printsip. Tariyxιy da`stu`rli printsip boyιnsha so`zlerdin` burιnnan jazιlιp kiyatιrg`an qa`lpi saqlang`an tu`rinde jazιladι. Mιsalι: Xalιq, xabar, xat, xιzmet, xan, xojalιq, xosh, xoshement, samal, sag`al, su`digar, ha`m t.b. so`zler sonday-aq, ertede orιs tilinen kirip, jazιlιwι a`bden qa`liplesip ketken bolιs, oyaz, samawrιn, teletin, sha`ynek, ken`se ha`m t.b. sιyaqlι so`zlerdin` jazιlιwι tariyxιy-da`stu`rli printsipke jatadι.
3. Semantikalιq printsip. Boyιnsha ma`nilik jaqtan bir so`zge barabar birikken ha`m birikpegen qospa so`zler jazιladι: Palawqabaq, ayg`abag`ar, tasbaqa, iytsiygek, palha`rre, Seytkamal, Qon`ιrat, Taxtako`pir, Aralboyι, Arqakavkaz, jan`a jιl, G`a`rezsizlik, ku`ni qurban hayt t.b.
4. Fonematikalιq printsip. Fonema-so`ylew seslerindegi ma`ni ajιratιwshι tildin` en` kishi birligi. Ol so`z ishinde ma`ni ajιratιwshι til birligi bolg`anlιqtan ha`ripler arqalι tan`balanadι.
Fonetikalιq printsiptin` talabι boyιnsha imla qag`ιydalarι so`z ha`m morfemalardag`ι seslerdin` aytιlιwιna qaray emes, fonemalarg`a tiykarlanιp jazιladι. Ma`selen, arab, Xalιqabad so`zlerinin` aqιrιndag`ι b, d, u`nli dawιssιzlar awιzeki so`ylewde u`nsiz p, t, (arap, Xalιqabat) tu`rinde aytιlsa da, imlada qabιl etilgen b, d, fonemasι tiykarιnda jazιladι. Demek, fonematikalιq jazιw so`z ha`m morfemalardιn` fonemalιq quramιnιn` saqlanιp jazιlιwιn talap etedi. Bul jag`day imlada bas printsip wazιypasιn fonematikalιq jazιwdιn` atqaratug`ιnιna da`rek beredi.
Dostları ilə paylaş: |
