[]
Yüklə 6,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
311
1918 il martın 17-də, axır çərşənbə günü erməni daşnakları və assurlar 500-dən ço x evi odlayıb, 10 mindən ço x azərbaycanlını qırmışlar. Xalq arasında "Urmi bəlvası" kimi yad olunan bu qanlı fac iələ r indi də xat irə lərdən silin mə mişdir. Urmiya, Sa lmas, Xoy, Maku, Dilməqan şəhərlərində və onların ətrafındakı kəndlərdə A zərbaycan türklə rin in soy- qırımı davam etdiyi vaxt Os manlı ordusu soydaşlarımızın yardımına gəldi. 1918 ilin iyununda Xoy şəhərinə çatan türk ordusu oradan Salmasa doğru hərəkət etdi. Bir neçə günlük döyüşlərdən sonra erməni ordusu darmadağın edilib, qaç mağa başladı. Lakin onlar geri çəkilərkən belə, kəndlərə od vurur, insanları qətlə yetirir, məğlubiyyətlərinin acığ ını dinc əhalidən çıxırd ılar. Hə min va xt daşnak qaniçəni Andronik Xoy ş əhərini ələ keç irmək və erməni-assur qoşunu ilə b irləşmə k üçün 8 min nəfərlik hərbi qüvvə ilə Cu lfa yolundan hərəkət etdi. Ermənilər Xoy şəhərini ələ keç irib, əhalin i q ırdıqdan sonra özlə ri ilə gətirdiklə ri 10 min erməni a iləsini burada yerləşdirmək və A zərbaycanın bu hissəsini Ermən istana birləşdirmə k niyyətində idilər. 1918 il iyunun 24-də Andronikin ordusu Xoy ş əhərini mühasirəyə a ldı. Ermən ilər Urmiyada törətdikləri vəhşiliklə ri burada da davam etdirdilər. La kin şəhər sakinləri silahlı müdafiə ordusu yaradaraq, düşmənə ciddi müqavimət göstərdi. Şəhərin müdafiəsində qadınlar da iştirak edird ilər. Ermən ilər şəhəri top atəşinə tutdular. Lakin bu vaxt Salmas tərəfdən Osmanlı ordusunun yaxın laşdığını görən ermənilər məğlub olacaqların ı h iss edib, gəldikləri yolla da geri döndülər. Ermənilər yeni-yeni mə krli p lanlar qurur, zəif müdafiə olunan şəhər və kəndlərə basqınlar edib, yeni faciə lər törədird ilər. Onlar rusların Urmiya gölündəki hərbi gəmisindən də istifadə etməyi nəzərdə tuturdular. 180 nəfər yaxşı təlim görmüş erməni-assur hərbçisinin ə lində olan bu gə mi vasitəsilə Şə rəfxana limanına ç ıxmaq və oradakı gə miləri ələ keç irmək istəyirdilə r. La kin onlar sahilə çıxarkən Os manlı və Azə rbaycan türklə ri ilə döyüşdə məhv edildilər. Be ləliklə , onla rın bu planı da baş tutmadı. Ermənilər 1917-18 illərdə Cənubi A zərbaycanın qərb bölgələrindəki onlarla şəhər və kəndləri v iran qoymuş, talan etmiş, kişi, qadın, uşaq və qocalara fərq qoymadan, ü mu miyyətlə, 190 minə yaxın A zərbaycan türkünü qətlə yetirmişlər. Əd.: Məmmədzadə M.B., Ermənilər və İran, B., 1993; Ordubadi M.S., Qan lı illər, B., 1991; RəsuloğluB., Azərbaycan yolunda (məqalə lər toplusu). "Urmiyadan Şama xıya ma rt qırğın ları", B., 2001; Onullahi S., Erməni millətçilə ri və İran, B., 2002; yenə onun, Cənubi Azərbaycanda türk-müsəlman əhalisinə qarşı soyqrımla rı, Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti tarixin in aktual p roblemləri. Beynəlxalq elmi sessiyanın (mart-may, 2003) materialları, B., 2003; Xudiyev N., Cənubi Azə rbaycanda ermən ilə rin törətdiyi soyqırımı, "Dirçəliş - XXI əsr" jurnalı, B., 2003, №61.
erməni-daşnak quldur dəstələrinə qarşı mübarizə aparmışdır. Cöyrə oğlu Qa ra 1918 ildə Borçalıya so xulan Andronikin daşnak quldur dəstələrin i geri oturtmuşdu. Ermən ilər Dü rnik kəndi tərəfdən Qızılhacılıya hücum edərkən, Cöyrə oğlu Qara onların qabağını saxlamış, düşmən itki verərək, qaçmağa məcbur olmuşdu. Qan lı döyüşlərdən biri tarixə " Bolus döyüşü" adı ilə da xil o lan və indiki Bo lnisi uğrunda gedən döyüş idi. Qaniçən Andronikin 800 nəfərlik quldur dəstəsi Bolnisiyə hücum etdikdə, Xaç ınlı kəndinin ermən ilə ri də onlara qoşulmuşdu. Cöyrə oğlu Qara Qızılhacılıdan İsrafil ağanın kö məy inə gəlmişdi. Ağ çərkə zi pa ltarda, ağ atın belində olan Cöyrə oğlu Qaranı görəndə, ermən ilə rin bir h issəsi silah larını ataraq qaçmışdı. Yel dağı yaxın lığ ındakı vuruşmada Cöyrə oğlu Qaranın dəstəsi A xalkələkdə, Sağamoyda, Boqdanovkada azğınlıq edən erməni dəstəsini darmadağın etmişdi. La kin bu yerlərdə Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra, 1928 ildə Cöyrə oğlu Qara Şu laveri rayon partiya ko mitəsində məsul vəzifələr tutan ermən ilərin əli ilə həbs olunaraq 1929 ildə qətlə yetirildi. Cöyrə oğlu Qara xalqın yaddaşında Borçalı mahalının Qaçaq Nəbisi kimi qalmış, onun haqqında rəvayətlər, mahnılar qo- şulmuşdu. Mahalın ig idləri çətinə düşəndə deyərdilər: Hardan alaq Cöyrə oğlu Qaranı, Çəkə xəncərini, kəsə aranı.
Sonralar erməni q isasçılığı öz mənfur işini dava m etdirmiş, 1933 ildə Cöyrə oğlu Qa ranın ailəsi həbs edilib Şimali Qazaxıstanın Akmo linsk vilayətinə sürgün olunmuşdu.
312
üzvü. Baltik ölkələri, Azərbaycan və Gürcüstanın mənafelərini müdafiə etmək haqqında bu ölkələrin nü mayəndələri ilə müqavilələr imzalamışdır. Əlimərdan bəy Topçubaşov bütün nümayəndə heyətinin iştirakı ilə Çandlerlə iki müqavilə imzalamışdı (1919, sentyabr). Birinci müqaviləyə görə, Çandler təbliğat məsələləri ilə bağlı Azərbaycan nümayəndə heyətinə, hüquq məsləhətçisi qəbul edilirdi. O, 3 ay müddətinə Azərbaycan Respublikasının mənafeyini və müstəqilliyini müdafiə etməyi öz üzərinə götürürdü. Müqavilədə Çandlerə ödənilməli məbləğ in miqdarı və müddəti göstərilmişdi. Çandler öz müqavilə öhdəliklərin in icrasına 1919 il o ktyabrın 4-dən başlamalı id i. Az sonra 2-ci müqavilə imzalandı. Müqavilədə göstərilird i ki, ABŞ Azərbaycanın tam müstəqilliy ini tanımaqdan imtina edərsə, Azərbaycan tərəfindən Çandlerə heç bir ko mpensasiya ödənilməyəcəkdir. Əlimərdan bəy Topçubaşovun və Çandlerin imzaladığı müqavilə Azərbaycan Parla mentində təsdiq edildikdən və Azə rbaycan Höku mət i tərə findən möhürləndikdən sonra hüquqi cəhətdən qüvvəyə minirdi. Çandler Gürcüstanla da təxminən eyni məzmunda müqavilə imzalamışdı. Əlimərdan bəy Topçubaşov 1919 il sentyabrın 26-da Çandler vasitəsilə prezident V.Vilsona məktub və Azərbay- canın iqtisadi, maliyyə vəziyyətinə dair material və xəritələr göndərmişdi. Çandler 1919 il o ktyabrın 18-də A merikadan Əlimərdan bəy Topçubaşova birinci məktubunu göndərmişdi. Məktubda o, Amerikada ermənilərin Azərbaycan əleyhinə geniş təbliğat aparmasından bəhs edir, noyabrın 1-də yazdığı növbəti mə ktubda isə ABŞ-da ermənilərə münasibətdə xristian həmrəy liy inin xey li qüvvətləndiyini qeyd edirdi. Çandle rin 1919 il 10 noyabr tarixli məktubu daha konkret məzmuna ma lik idi. Çandler yeni respublikaların müstəqilliyinin tanınması ilə bağlı ABŞ Dövlət Departamentinə sorğu ilə müraciət etmiş və aldığı cavabda Departa mentdə yeni yaranmış respublikaların xeyrinə rəy in dəyişməkdə olduğunu bildirmişdi. Çandler qeyd edirdi ki, kiçik xalqlar ö z müstəqilliklərinin tanın masını bir neçə ay, yəni çar generallarının tam məğ lubiyyətinədək gözləməli olacaq lar. Çandler A zərbaycanın istiqlaliyyətini tanıtmaq üçün bütün vasitələrdən istifadə edəcəyini b ildirirdi. Əlimərdan bəy Topçubaşov müntəzəm o laraq Çandlerə Paris sülh konfransında Qafqazla, o cü mlədən Azərbaycanla bağlı cərəyan edən hadisələr barədə geniş məlu mat verird i. Əd.: Həsənov C, Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemind ə (1918-1920-ci illər), B., 1993.
çeçen siyasi və dövlət xad imi, neft sənayeçisi. Vladiqafqaz realnı məktəbini və Nikolay süvari məktəbini bitirmiş (1901), II Nikolay ın şəxsi mühafizə dəstəsində xid mət etmişdir (1901-06). 1908 ildə Qrozn ı şəhərinə köçmüşdür. 1913 ildə "Aldanneft" şirkətin i təsis etmiş və Çeçenistanın ən varlı neft sahibkarı olmuşdur. 1912 ildə 4-cü Dövlət du masına seçilmiş və burada Şimali Qafqa z dağlılarının mənafelərinin müdafiəçisi kimi məşhurlaşmışdır. Çermoyev xeyriyyəçi kimi də tanınırdı. "Nəşri-maarif‖ cə miyyətinin təşkil etdiy i "Müsəlman gecə ləri" tədbirlə rində iştirak et mişdir. Birinci dünya müharibəsi (1914-18) dövründə Qafqaz yerli süvari div iziyasının zabit i olmuş, " Vəhşi div iziya"nın tərkib ində döyüşən çeçen süvari alayını təşkil etmişdir. Fevral inqilabından (1917) sonra Şimali Qafqaz dağlı azadlıq hərəkatın ın liberal-demo krat qolunun liderinə çevrilmişdir. Şimali Qafqa z dağlılarının siyasi həmrəy liy i və istiqla liyyətinin qızğın tərəfda rı olmuşdur. Balkar azadlıq hərəkatın ın rəhbəri Bəsyət Şaxanovla birlikdə Şimali Qafqaz Dağlı Xalq ları İttifaqının yaradılmasının əsas təşəbbüsçülərindəndir. Çe rmoyev Şimali Qafqa z Dağlıla rı Mərkəzi İcra iyyə Ko mitəsinin üzvü idi. Şima li Qafqaz və Dağıstanın dağlı xalqlarının 1-ci qurultayında (1917, may) Şimali Qafqaz Dağ lı Xalq ları İttifaqı Mərkəzi Ko mitəsinin sədri seçilmiş, dağlı xalqların ın 2-ci qurultayının (1917, sentyabr) sədri olmuşdur. Rusiyada Oktyabr çevrilişindən (1917) sonra dağlıların kazaklarla b irlikdə Terek-Dağıstan hökumətin in yarad ılma- sına etiraz olaraq, Şimali Qafqaz Dağlı Xalqları İttifaqı Mərkəzi Ko mitəsinin sədrliy indən istefa vermişdir. 1918 ildə Vladiqafqazın və Terek vilayətinin Sovet hökumətinin nəzarətinə keçməsindən sonra Temirxan-Şuraya gəlmiş və burada Şimali Qafqazın Cənubi Qafqaz İttifaqına qoşulması istiqamətində siyasi fəaliyyət göstərmişdir.
Yüklə 6,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|