453
Azərbaycanda baş hərbi məhkə mə təsis edildikdən sonra hərbi dairə məhkə mə lə rin in qərarla rına kassasiya
qaydasında şikayət verilməsi ləğv olundu. Hərbi məhkəmə haqqında Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parlamentinin1919 il
14 apre l tarixli qanununa əsasən, belə şikayətlər birbaşa hərbi na zirin ö zünə verilə bilə rdi. Hərbi məhkə mə lərin qəra rla rının
icrası ilə bağlı hərbi nazirin geniş səlahiyyətləri var idi. O, məhkəmə işin in yenidən və yeni heyət tərəfindən aparılmasına
qərar verə bilə r, təyin edilmiş cəzaları dəyişdirə və ya yüngülləşdirə bilərdi. Be lə ki, 1919 il mart ın 14-də, Novruz bayra mı
ərəfəsində imzaladığı əmrlə hərbi nazir silahlı soyğunçuluğa görə barələrində ölü m hökmü çıxarılmış 6 nəfər əsgərin
cəzasını 6 illik həbslə əvəz et mişdi. Hərbi nazir d igər bayra mlar ərəfəsində də əfv ə mri imza layaraq, məhku mları ya
bağışlayır, ya da onların cəzasını yüngülləşdirird i.
HƏRBĠ MƏHKƏMƏNĠN VƏ ALAY MƏHKƏ MƏLƏRĠNĠN YARADILMAS I HAQQINDA QANUN
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hərbi Məhkə məsinin və alay məh kə mə lərinin təşkilin i və fəa liyyətini tən zimləyən
qanun. Azərbaycan Parla menti tərəfindən 1919 il apre lin 14-də qəbul edilmişdir. Qanuna görə, bütün əlahiddə a lay-
larda a lay məhkə mə ləri yaradılma lı idi. Məh kə mələ rin ö z işində əsaslanacağı normat iv s ənədlər də qanunda təsbit
olunmuşdu. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hərb i Məhkəməsi isə öz fəaliyyəti ilə A zərbaycan ordusunun bütün struk-
turlarını əhatə etməli idi. Hərb i nazirliyin tabeliy ində olan Hərbi məhkəmə daimi və müvəqqəti seçilən üzvlərdən iba-
rət idi. Hərbi na zirin təqdimatı əsasında Nazirlər Şurası tərəfindən təsdiq edilən sədr, iki ü zv məhkə mənin daimi üzv ləri
idilər. Hə rbi məhkə mən in 4 müvəqqəti üzvü isə qoşun hissələrindən seçilir və hərbi na zirin ə mri ilə təsdiqlənird i.
Qanuna əsasən Hərbi Məhkə mən in nəzdində hərbi pro kurorun aparatı fəa liyyət göstərirdi. Hərbi prokuror, onun
müavin i, hərbi müstəntiqlər bu vəzifələrə hərbi nazirin əmri ilə təyin edilirdi. Müstəntiqlər təhqiqat işini ko mandir və
rəislərin mə lu matı, hərbi pro kurorun vəsatəti, məhkə mə işçilərin in və vəzifəli şə xslərin raport ları, hərb i qulluqçuların və
mü lki şəxslərin şikayəti əsasında qaldıra bilərdi. İş məh kəməyə pro kurorun ittiham aktı əsasında verilirdi. Hərb i
Məhkəmən in qərarı ilə təhqiqat dayandırıla bilərd i. Qanunda qeyd olunurdu ki, A zərbaycan Hərb i Məhkə məsin in qərarları
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku mətinin ad ından çıxa rılır.
HƏRBĠ MÜKƏLLƏFĠYYƏT - çağırış yaşlı vətəndaşın öz ölkəsinin silahlı qüvvələrində qanunla müəyyən
edilmiş hərbi xid mət borcu. Azərbaycan Hökumətinin 1918 il 3 iyul tarixli qərarı ilə 19 yaşı tamam olmuş vətəndaşlar hərbi
mü kəlləfiyyətin yerinə yetirilməsinə cəlb olunurdular.
Əd.:
Aзepбaйджанская Демократиская Pecnублика (1918-1920), Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998;
HƏRBĠ NAZĠRLĠK, A z ə r b a y c a n X a l q C ü m h u r i y y ə t i H ö k u m ə t i n i n H ə r b i
N a z i r l i y i -ölkənin müdafiəsi, ordu qurumla rın ın yaradılması və fəa liyyətinə bilavasitə rəhbərlik edən icra orqanı. 1918 il
may ın 28-də Azərbaycanın müstəqilliyinin elan edild iyi gün Milli Şu ranın tapşırığ ı ilə Fətəli xan Xoyskin in təşkil
etdiyi Müvəqqəti Höku mət kab inəsində yaradılmışdır. İlk hərbi nazir vəzifəsi Xosrov Paşa bəy Sultanova həvalə edil-
mişdi. Lakin o dövrdə yaranmış beynəlxalq və daxili şərait hərbi nazirliyin təşkilinə imkan vermədi. Tiflisdə yaradılmış
Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyətinin Müvəqqəti Hö ku məti hə min il iyunun 16-da Gəncəyə köçdü. Bu va xt Gəncədə rea l
hakimiyyət hələ mayın a xırla rında bir qrup hərbi mütə xəssislə Gəncəyə gəlmiş türk generalı Nuru paşanın əlində id i. Nuru
paşanın təkid i ilə Gəncədə A zərbaycan Milli Şurası buraxıldı. İyunun 17-də burada Fətəli xan Xoyskinin təşkil etdiyi ikinci
Müvəqqəti Höku mətdə hərbi nazir vəzifəsi nəzərdə tutulmadı.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mət inin 1918 il 26 iyun tarixli qəra rı ilə Müsəlman korpusunun adı dəyiş-
dirilə rək Əlahiddə Azə rbaycan korpusu adlandırıldı və elə hə min gün Höku mətin qəbul etdiy i digər qərarla Azə rbaycan
korpusu komandanı yanında diviziya rəisi hüququnda xüsusi tapşırıqlar üzrə general vəzifəsi təsis olundu.
1918 il iyunun 4-də Batu mda Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti ilə Türkiyə arasında bağlanmış dostluq və əmək-
daşlıq haqqında müqaviləyə uyğun olaraq həmin il iyulun əvvəllərində A zərbaycan korpusu 5-ci Qafqaz və 15-ci Çanaqqala
diviziya ları ilə birləşərək, Nuru paşanın ko mandanlığı altında Qafqaz İslam Ordusu yaradıldı. Qafqa z İsla m Ordusunun
Kürdəmirdən başlayan mü zəffər yürüşü 1918 il sentyabrın 15-də Bakın ın azad edilməsi ilə başa çatdı. Mudros barışığına
(1918) əsasən, həmin il oktyabrın sonlarından türk ordusu Azərbaycanı tərk et məyə başladı. Be lə bir şəraitdə 1918 il
noyabrın 1-də Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku məti hərbi nazirlik təşkil etmək haqqında qərar qəbul etdi, hərb i nazir
vəzifəsi Na zirlər Şurasının sədri F.x.Xoyskiyə həvalə olundu, müavini və zifəsinə isə artilleriya generalı Sə məd bəy
Mehmandarov təyin olundu. S.Mehmandarov noyabrın 7-də verdiyi ə mrlə öz və zifələ rin in icrasına başladığını bildirdi.
Ümu mi qərargahın rəisi vəzifəsi isə polkovnik Həbib bəy Səlimova tapşırıldı. 1918 il dekabrın 13-də general-leytenant
Əlağa Şıxlinski hərbi nazirliyin təşkili haqqında layihə ilə S.Meh mandarova müraciət etdi.
Mudros barışığına (1918) görə, türk ordusu Azərbaycanı tərk etdikdən sonra 1918 il noyabrın 17-də Bakı general-
mayor U.To mson başda olmaq la, ingilis hərbi qüvvələrinin nəza rətinə keçdi və o, özünü Bakının general-qubernatoru elan
etdi. To msonun tələbi ilə Azə rbaycan hərbi h issələri şəhərdən çıxarıld ı. Hə rbi Na zirliyin idarə aparatı Gəncə şəhərində
fəaliyyət göstərdi (1918, noyabr -1919, apre l).
1918 ilin dekabrında Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin Parlamenti fəaliyyətə başladıqdan sonra Höku mətin 25
dekabr tarixli qərarı ilə hərb i na zir vəzifəsini general S.Meh mandarov tutdu. Dekabrın 29-da general-leytenant Ə.Şıxlinski
onun müavini təyin o lundu. 1919 il yanvarın 10-dan hərbi nazirin yanında yüksək rütbəli hərbi xadimlərdən ibarət Hərb i
Şura yaradıld ı. 1919 il fevralın 25-də A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin Parlamenti Hərb i Nazirliy in ştatı barədə nazir
S.Meh mandarovun məru zəsini mü za kirə etdikdən sonra Hərbi Na zirliyin ştat cədvəlinin təsdiq olunması haqqında qanun
qəbul edildi. Qanuna əsasən, Hərbi Na zirliyin strukturuna dəftərxana, Baş qərargah, Baş qəra rgahın idarəsi, Bakı müdafiə
rayonunun idarəsi, Baş artilleriya, mühəndis-ləvazimat, hərb i-sanitar və hərbi məhkə mə idarələ ri da xil idi. 1919 ilin
martında isə general
leytenant Məmməd bəy Su lkev iç Baş qərargahın baş idarəsinin rə isi təyin olundu.