54
yerli sarı g il xammal yataqlarından istifadə olunduğunu göstərir.
61
Də mir şlakı topaları, də mirçi çəkic i, gürz, də mir b ıçaq tiyəsi və dəstəsinin
qırıqları, ayaqqabı və heyvan nalları, mis mar, halqalar, toqqalar isti və soyuq döymə ilə
meta l mə mu lat istehsal olunan s ənətkarlar məhəlləsinin səciyyəvi ə la mətlə rid ir.
Adi keramika bardaqlardan, çıraqlardan, kasa və küpələrdən ibarətdir.
Bardaqların boğazaltı hissələri və boğazı mü xtəlif dü z və dalğalı xətlərlə bəzədilmişdir.
Qabların müəyyən hissəsini ştamplamaq üçün qəliblərlə birlikdə qırmızı naxış
vurulmuş sarı rəngli basmaqəlib bardaq və mətərə tapılması həmin keramikan ın
hazırlandığ ı gilin Abşeronda çıxarılan yerli mənşəli xammal olduğunu göstərir. Şirli
keramika tutqun, şəffaf şirin altında anqob və manqanla naxışlan mış camlar, kasalar,
nəlbəkilər, bardaqlarla tə msil o lunmuşdur.
Oy ma q ırışıq ço xlu polixro m və süjet naxışlı qablar aşkar olun muşdur. Qablara
nəbati və həndəsi naxışlar vurulmuşdur. Qabların bir hiss əsində ayrı-ayrı sənətkar -
ustaların, qabarıq möhürü vardır. Qabların möhürləri Şəbəran, Gəncə, Bey ləqan,
Qəbələ və b. şəhərlərdən fərq li ola raq, Ba kı üçün s əciyyəvi dörd, a ltı, s əkkiz və
çoxləçəkli palmetlərdən, habelə kvadrat və ro mb şəkilli şəbəkələrdən, konsentrik dairə
və spirallardan ibarətdir. Üçbucaqlı alt lıq ların, qabları b işirmə k üçün üzərində şir
sızmasının və altlığın millərin in izləri qalmış silindrik gil qəlib lərin tapılması da bu
keramikanın yerli mənşəli o lduğunu göstərir. Həmin ərazidə aparılan arxeolo ji
qazıntılar zaman ı dulusçuluq istehsalı şlakı, dağılmış dulus kürələri və zay keramika
qalıqları tapılması da saxsı qabların yerli, Bakı istehsalı olduğunu göstərir. Bu sahədən
nazik şüşə məmulat - kuzə, vaza, badə, flakon, kiçik əczaxana və ətriyyat qabları,
naxışla işlən miş və burulmuş, əlvan rəngli - mavi, göy, yaşıl və s. - dəyirmi və oval
qolbağılar, şüşə muncuq qırıqları tapılmışdır. Şüşə məmu lat hazırlan masında xammal
kimi Bakı yaxınlığındakı Xırdalan kəndindəki qumdan istifadə edilmişdir. Şir altından
göy rəngli kobaltla naxışlan mış az miqdarda, ehtimal ki, gətirilmə saxsı camlar da aşkar
edilmişdir. Materiküstü alt təbəqə VIII-X əsrlərə a id olunur. Qız qalası ya xınlığında
qazıntı zaman ı xəlifə əl-Mənsurun adı ilə h.138 (755)-ci ildə Dər əs-Salamda kəsilmiş
gümüş sikkə, habelə X əsrin sonunda şirvanşah Yəzid ibn Əh mədin ad ından kəsilmiş və
digər sikkə lər də tapılmışdır.
62
Kiçik qala küçəsi və Birinci qala döngəsinin kəsişdiyi yerdə, Şirvanşahlar
sarayının yaxınlığındakı (şimal-qərbində) sahədə aparılan qazıntılar zamanı materikin
üstündə yerləşən alt mədəni təbəqədə, 4,8 m dərinlikdə, böyük bir d ivarın bünövrəsi
yanında torpağa şaquli surətdə qırmızı gildən yastı oturacaqlı və iki qulplu iri təsərrüfat
küpü basdırılmışdı. Küpün tutumu 15 vedrə idi. Buna o xşar küp lər Bakı təpəsinin cənub
ətəklərində də tapılmışdır. Buradakı anbarda iri daş altlıq - çən üzərində yerləşdirilmiş 5
iri qalın divarlı küp aşkar edilmişdir. Həmin sahədə və bir sıra d igər yerlərdə qırmızı
rənglə boyanmış saxsı qablar da tapılmışdır. Bardaq ların üz tərə fi bütövlüklə tünd
qırmızı rənglə örtülmüşdür. Boyalı saxsı qabların kökü son Tunc və erkən Dəmir
dövrünə gedib çıxır və keramika sənətində ənənələrin davamlığ ını göstərir.
63
Bakı təpəsinin başdan-başa iri sal qayalıqdan ibarət şərq yamaclarında təsərrüfat
küpləri yo xdur. On ların əvəzinə qayada çuxurlar oyulmuşdur. Bədii cəhətdən nəfis,
55
anqob və manqanla işlən miş, mono xro m və polixro m na xışlı şirli qablarla yanaşı,
qırmızı və boz-sarı g ildən kü lli miqdarda adi məişət qablarının qırıq ları Bakıda həmin
qabları hazırlayan çoxlu sənətkarların yaşadığını göstərir. Tünd göy rəngli açıq şəffaf
şirlə örtülmüş halqavarı altlıq lı, üzərində ərəb əlifbası ilə sahibinə xoşbəxtlik arzusu
bildirilən kitabə olan ca m və p iyalələ rin tapılmasına Ba kı qa zıntıla rında d igər şəhərlə rlə
- Beyləqan, Şa ma xı, Bə rdə ilə müqayisədə az-a z təsadüf olunur. Ola b ilə r ki, onlardan
bəziləri Ba kıda da istehsal edilmişdir. Tə kində şəffaf şirin a ltında kobalt la göy rəngli
nəbati naxışlar və quş rəsmləri çəkilmiş saxsı ca mlar is ə Ba kın ın Rey, Kaşan, Yə zd,
Sultanabad və s. saxsı kera mika istehsalı mərkə zlə ri ilə ticarət ə laqələ ri sa xlad ığını
göstərir. Bakıda və digər şəhərlərdə aparılan qazıntılar zaman ı tapılan bu qablar
naxışlarının yüksək bədiiliyi və keyfıyyəti ilə seçilir.
64
Bakı təpəsinin şərq ətəklərində şəhərlilərin sıx yerləşmiş yaşayış evləri, sənətkar
emalatxanaları, ticarət dükanları ilə yanaşı, Qız qalası, Karvansara, Hacı Qay ıb
hamamı, sütunlu və çatma tağlı n ıəbəd, məscidlər və feodal şəhərinin həyatı ilə bağlı
olan digər d iqqətəlayiq me ma rlıq ab idələri də var idi. VIII-XIII əsrlə rə a id edilən a lt
mədəni təbəqə 5 m dərinlikdə olub, materikə söykənir. Arxeo loji qazıntı za manı
divarları dördkünc formalı yonulmuş böyük daşlarla cilalan mış, yaxşı qalmış türb ənin
aşağı hissəsi aşkar edilmişdir. Türbənin şimal d ivarındakı üzlük daşlardan birin in
üzərində beşguşəli ulduz, ro mb və dairələr şəklində özəkləri o lan zərif kvadrat
şəbəkələr həkk olun muşdur. Belə daş şəbəkələrə Bakı və Azərbaycanın digər
şəhərlərinin məbəd, ictimai və saray abidələrində indiyədək də rast gəlinir.
65
Hal-hazırda daşda və ağacda böyük ustalıqla oyulan 20-dək şəbəkə motivi
mövcuddur və bu ənənə nəsildən-nəslə ötürülür.
Şirvanşahlar sarayının 3 nö mrəli sahəsinin qərb hissəsində 4,5 metr dərin likdə
"qayalar arası" xey li miqdarda aç ıq çəhrayı gil qarışıq qumla dolu iri nəhəng daş
parçalarından ibarətdir. Qaya parça ları arasındakı yarğanla rın birində xeyli kül aşkar
edilmiş qayanı his basmışdır (yanğın izləri). Bu yarğandan tünd-qırmızı gildən
bişirilmiş bardağın boğazı və gövdəsinin bir hissəsi tapılmışdır. Bardağın boğazın ın
forması Yaloylutəpə məmu latların ı xatırladır. Bu cəhət belə bir fikir doğurur ki, həmin
bardaq göstərilən sahələrdən tapılmış digər materialdan fərqli o laraq, daha erkən dövrə
aid edil-mə lid ir.
66
Məlu mdur ki, Ya loylutəpə mədəniyyəti e.ə . III—I əsrlərə aid edilir.
Be ləliklə, bu qab, ehtimal ki, hə min dövrə a iddir.
Şirvanşahlar sarayı ərazisində qazıntı zamanı qaya ü zərində mü xtəlif divarların
bünövrələri və hissələri aşkar olun muşdur. Həmin ərazidə aşkar edilmiş tikili və binalar
mü xtəlif dövrlərə aiddir. " Görünür, bu yerlər dəfələrlə tikilib abad edilmiş, köhnə
binalar uçub-dağılmış. onun yerində əmələ gəlmiş qalaqların yerində yeniləri
tikilmişdir. Yu xa rıda deyilənlə r göstərir ki, bu yer sıx t ikilmiş və məskunlaşmışdır.
Tikililə rin qalıqla rına görə onların hansı dövrə aid olduqlarını müəyyənləşdirmək
mü mkün deyil, lakin həmin tikili-lərlə eyni təbəqədən tapılmış şirli keramika məlu matı
bu yerin artıq VIII əsrdə yaşayış məntəqəsi olduğunu təsdiq etməyə imkan verir".
67
Ehtimal ki, VIII əsr kera mikasının q ırıqla rı a lt ında qalan tikili qalıqları daha
erkən dövrə, era mızın əvvəlinə aiddir. Hə min bina lar əsrlər boyu tikilib uçulduğundan
Dostları ilə paylaş: |