56
inşaat materialının bir h issəsi yerində qalmışdır ki, bu da şəhərin qala hissəsi ərazisin in
səviyyəsinin qalxmasına s əbəb olmuşdur. Dövrü müzədək qaya ü zərində ü mu mi
qalınlığı bəzi yerlərdə 3-4, bəzi yerlərdə isə 5-6 və daha ço x metrə çatan torpaq örtüyü
əmələ gəlmişdir. Bütün bunlar orta əsr şəhərinin ən qədim təbəqəsinin tarixin in
müəyyənləşdirilməsin i xeyli çətin ləşdirir. Arxeo loji məmu latlar şəhərin ən azı eramızın
birinci əsrinin əvvəllərində art ıq mövcud olduğunu təsdiq etməyə imkan verir. Ev lərin
bir-b irinə ço x ya xın yerləşməsi şəhərin mü xtə lif sənətlərdə çalışan əhalisinin sıx
olduğunu göstərir. İçə rişəhər əra zisində aşkar edilmiş mədəniyyət qalıqla rı erkən orta
əsr feodal şəhərinin həyat və məişətindən xəbər verir. Əhali məişətdə şəhərin
yaxınlığında və Abşeronda çıxarılan neftdən istifadə edird ilər. Ço xlu miqdarda
çıraqların o lması neftdən işıq landırma vasitəsi kimi istifadə edildiyin i göstərir. Şəhərin
onunla vahid nahiyə təşkil edən həndəvərində bağ və bostanlar var idi. Qazıntı za manı
təndirlərdə çörə k yap maq üçün yandırılan ü zü m meyn ələrin in qırıntıları tapılmışdır.
Şəhər əhalisi yeməkdə A zərbaycanın başqa bölgələrindən gətirilən düyüdən, üzü mdən
(çəltik qabıq ları və üzü m to xu mları aşkar o lunmuşdur), ceyran, qoyun, mal, quş-ördək,
yaxud qaz, balıq - çə ki, nərə balıq ları ətindən istifadə edirdi. Nərə balığın ın yaxşı
qalmış tikanları göstərir ki, əhali hələ müsəlman deyilmiş, çünki, məlu m olduğu kimi
müsəlman lar bu balığı yemirlər.
Böyük dərinlikdə tapılmış kristallaşmış gəc, gips parçaları və ovuntuları
binaların gəclə bəzəd ild iyin i göstərir. Altı metrədək dərin likdən tapılmış camlar və
digər sa xsı qablar VIII-IX əsrlərə a id edilən ən qədim rəngli şirli kera mika mə mu latı
tipini göstərir. A ltı metrədək dərinlikdən tapılmış camlar və digər saxsı qablar VIII-IX
əsrlərə aid edilən ən qədim rəngli şirli keramika məmu latı tipin i göstərir. On lardan
bəzisinin anqobu və qırmızı kə rpic rəngli g il və manqan oksidi ilə rənglən miş mina ilə
çəkilmiş şiraltı naxışları vardır. İçəridən şəffaf şirin altında bilavasitə saxsı q ırığında
tünd bənövşəyi rəngli zolaq şəklində naxışlar vurulmuşdur. Naxış lar, adətən, iri o lur,
geniş zolaqlı halqalar, ovallar, bəzən ulduzlar təsvir edilird i. Bu əşyaların ayaqları
"dabanlıdır".
Sarayın əra zisində, 2,4 m dərinlikdə, qu m təbəqəsində tapılmış bir-birin in
yanındakı üç tökmə metal, ehtimal ki, tunc əşya çox maraqlıdır. Onlardan biri dayaz,
ağzıgen, ayaqlı camd ır (hündürlüyü 8 8 sm). Üz s əthi tillən mişdir. Qalan iki əşya
çıraqdır: birinin hündürlüyü 12,9 sm, d igərin inki isə 10,7 sm-dir. "On ların tapıldığı
şərait (hər üçü xalis qumun üstündə yan-yana qoyulmuşdur) həmin əşyaların
gizlədildiy ini göstərir".
68
Onlar formaca qədim əşyalara o xşayır, ehtima l ki,
Zərdüştiliyə mə xsus oda sitayiş əşyaları olmuşla r.
Hə min ərazidə 0,4 met rdən 1 metrədək dərinlikdə qırmızımt ıl rəngli xey li
yanmış gil, h is, ço xlu kö mür və kül dəmir və mis təbəqə kəsikləri və çubuqları aşkar
edilmişdir. Görünür, burada, ehtimal ki, metal emalı ilə əlaqədar oddan çox istifadə
olunmuşdur.
69
Şirvanşahlar sarayı ərazisində, əhəngdaşı lay ları arasında qayada qazılmış
otuzdan çox quyu aşkara çıxarılmış dır. Onlardan 14-ü saray binasının birinci
mə rtəbəsində, qalanı isə Divan xana ərazisində və saray binasına bitişik
57
meydançalardadır. Həmin quyuların quru olduğu və sulu laylara gedib çatmadığı
müəyyənləşdirilmişdir. On ların dərinliyi mü xtəlif o lub, 3 metrdən 15 metrə qədərdir.
Ağızlarının diametri 0,7 metrdən 1,3 metrədəkdir. Görünür, həmin quyular saray
tikilənədək qazılmışdır, belə ki, onların bə zilə ri saray divarlarının küncündə, bəzilə ri
isə qapı astanasındadır.
70
Bu quyular təpənin sarayın tikilməsindən bir neçə əsr əvvəl
yaşamış qədim əhalisindən xəbər verir. Onlardan taxıl və su saxlamaq məqsədilə və
zibilxana kimi istifadə edilmişdir. Ehtima l ki, bə zilə ri kütləvi dəfn yeri olmuşdur.
Divan xananın həyətində də ondan əvvəllər tikilmiş yaşayış evlərin in izləri qalmışdır.
Onun həyətinin sahəsini əhatə edən balıqqulağına bənzəyən əhəngdaşının, demə k olar
ki, bütün üst təbəqəsində qədim bünövrələrin n işanələri gö zə çarp ır.
71
Yu xarıda gətirilən qazıntı materia lları göstərir ki, təpənin üstü VIII əsrdən xey li
əvvəl məskunlaş mış və qədim yaşayış yeri olmuş, eramızın I əsrinin əvvəlində isə onun
ərazisində əhalisi sıx olan antik şəhərin məhəllələrindən biri yerləş mişdir. Erkən orta
əsr şəhərinin ərazisi ço x böyük bir sahəni tutaraq dənizin sahilinə qədər u zanırd ı. Bunu
antik dövrə aid edilən az miqdarda adi saxsı qablar və VIII-X əsrlərə məxsus çoxlu şirli
kera mika mə mu latı sübut edir. Bütün bunlar təpənin zirvəsində, Şirvanşahlar sarayının
ərazisində, təpənin ətəyində və Neftçilər prospektində tikilmiş evin bünövrə yerində
tapılmışdır.
72
Bakıda şəhərin erkən dövrünə (VIII əsrədək) aid yerüstü memarlıq abidələri
qalmamışdır. Lakin Şirvanşahlar sarayı ərazisində aparılan qazıntılar zamanı VIII və
ondan daha əvvəlki əsrlərə a id edilən divar hissələri, t ikili, təndir və quyuları olan həyət
qalıqları aşkar ed ilmişdir. Burada daha sonrakı IX-X və saray komp leksin in
tikilməsindən qabaqkı XIV əsrin sonu-XV əsrin əvvəlinə qədərki bina ların, d ivar və
bünövrələrin qalıq ları qalmışdır. Yəqin ki, təpənin zirvəsində içqala olmuşdur. Belə ki,
sarayın binasının altında onun inşasından qabaq mövcud olmuş hansısa böyük bir tikili
bünövrəsinin izləri nəzərə çarp ır. Bakı şəhərinin erkən dövrü haqqında cüzi məlu matlar
belədir.
3. ġƏHƏRĠN ĠDARƏ OLUNMASI, SOSĠAL MÜNASĠBƏTLƏR
VƏ MƏDƏNĠYYƏT
X əsrin b irinci yarısı ərəb mənbələ rində VIII-X əsrlərdə Bakı şəhərində sosial
münasibətlərə və şəhər quruluşuna dair heç bir məlu mat verilmir. Həmin mənbələrdə
böyük gəlir götürən iri feodallar tərəfindən idarə olunan Azərbaycan vilayətlərin in
zənginliyindən danışılır.
1
İbn Havqəl şirvanşahı və iri mülklərə sahib olan hə min
feodalları vilayətlərin hökmdarı (malik) ad landırır. Onların böyük sürüləri,
ma likanə ləri, gözə l qa lala rı, atları və ço xlu nökərləri var id i. Feodallar ş əhər, vilayət və
nahiyələrə, onlara böyük qazanc gətirən məhsuldar torpaqlara sahiblik hüququna malik
idilər.
2
İbn Havqəl daha sonra məlu mat verir ki, bu feodalla rın gözə l xid mətçiləri,
müğənni-cariyələri, kişi və arvad aşbazları vardır. On lar "...qızıldan və gümüşdən
Dostları ilə paylaş: |