0f11aztitul(1-7)

174 
 
4.8. RADİOAKTİVLİK. NÜVƏLƏRİN RADİOAKTİV ÇEVRİLMƏSİ  
 
Atomların xarici təsirlər olmadan öz-özünə şüalanma hadisəsi tə-
bii radioaktivlik hadisəsi, baş verən şüalanma isə radioaktiv şüa-
lanma adlanır. 
Aparılan çoxsaylı təcrübələr göstərdi ki, təbii radioaktivlik xassəsi yalnız elementin atom 
nüvəsinin tərkibi və quruluşu ilə əlaqədardır. Xarici amillər (mexaniki təzyiq, temperatur,  
elektrik və maqnit sahələri və s.) bu xassəyə təsir göstərmir. 
1899-cu ildə ingilis fiziki Ernest Rezerfordun rəhbərliyi ilə radioaktiv şüalanmanın fiziki 
təbiəti  tədqiq  edilmişdir.  Müəyyən  olunmuşdur  ki,  radioaktiv  şüalanma  müxtəlif  zər-
rəciklər selindən ibarətdir. Belə ki, bu zərrəciklər seli maqnit sahəsindən keçdikdə onların 
bir qismi Lorens qüvvəsinin təsirinə məruz qalır:  
–  şüaların bir qismi  yüksüz zərrəciklər  selindən  ibarətdir,  onlar  maqnit  sahəsində  meyil 
etmir – bunlar γ-şüalanma adlandırıldı; 
– şüaların digər qismi müsbət yüklü zərrəciklər selindən ibarət olduğundan onlar öz əvvəlki 
istiqamətindən sol əlin baş barmağı istiqamətinə meyil edir (sol əl qaydasına görə) – bu 
şüalanma α-şüalanma adlandırıldı; 
– β-şüalanma adlandırılan üçünсü qisim şüalar isə mənfi yüklü zərrəciklər seli olduğundan 
onlar α-şüalanmanın əksi istiqamətində meyil edir. Sonralar radioaktiv maddələrdə radio-
aktiv çevrilmə xassəsi aşkar edildi.  
 Bir radioaktiv nüvənin özbaşına digər nüvəyə çevrilməsi radioaktiv çevrilmə adlanır. İki 
növ radioaktiv çevrilmə mövcuddur: radioaktiv 
-çevrilmə və radioaktiv -çevrilmə. 
 -çevrilmədə nüvənin yük ədədi 2 vahid, kütlə ədədi isə 4 vahid azalır. Nəticədə element 
öz yerini dövri sistemin əvvəlinə doğru iki xana dəyişir: 
??????
??????
??????
→
?????? +
?????? ??????
?????? ??????
????????????.
??????
??????
 
 -çevrilmədə nüvənin yük ədədi 1 vahid artır, kütlə ədədi isə dəyişmir. Nəticədə element 
öz yerini dövri sistemin sonuna doğru bir xana dəyişir:
??????
??????
??????
→
?????? +
?????? ??????
??????
??????.
??????
??????
 
 

 
E.Rezerford  təcrübi  olaraq  müəyyən  etdi  ki, 
radioaktiv  şüaların  nüfuzetmə  qabiliyyətiləri  də 
fərqlidir. Belə ki, bu şüaların bir növü (1) hətta kağız 
vərəqindən də keçə bilmədiyi halda, digəri üçün (2) 
qalınlığı 3 mm olan alüminium lövhə keçilməz sədd 
oldu.  Üçüncü növ  şüaların (3)  yayılmasına  isə qa-
lınlığı  bir  neçə  santimetr  olan  qurğuşun  divar  da 
müqavimət göstərə bilmir 
(
a
)
.    
 
 Radioaktiv şüaların 
növlərini nüfuzetmə 
qabiliyyətinə görə 
fərqləndirə bilərsinizmi?  
 
 
 
• KEÇDİKLƏRİNİZİ XATIRLAYIN • 
Fizika –  9
(a)
 
1
2
3
  LAYİHƏ

---

175 
 
 
 
1896-cı ildə fransız fiziki Anri Bekkerel (1852–1908) təbii uran duzunda lümi-
nessensiya  hadisəsini  araşdırarkən  onun  tərkibi  məlum  olmayan  spontan  şüalan-
masını aşkar edir. Maddələrin spontan şüalanması radioaktivlik (lat. “radium” – şüa 
buraxıram + “action” – fəaliyyət), belə şüalanmanın özü radioaktiv şüalanma, ra-
dioaktiv şüalanma xassəsinə malik maddələr isə radioaktiv maddələr adlandırıldı. 
1898-ci ildə fransız  alimləri  Pyer Küri (1859–1906) və Mariya  Sklodovskaya-
Küri (1867–1934) yeni radioaktiv elementlər – radium 
???????????? və polonium 
???????????? 
(Mariya Sklodovskaya-Kürinin vətəni Polşanın şərəfinə adlandırılmışdır) kəşf etdi-
lər. 
1903-cü  ildə  ingilis  alimləri  Ernest  Rezerford  və  Frederik  Soddi  (1877–1956) 
təcrübi olaraq müəyyən  etdilər ki, radioaktiv şüaların tərkibi müxtəlif xassəyə malik 
üç şüalanmadan ibarətdir. Bunlar yunan əlifbasının üç ardıcıl hərfi ilə adlandırıldı: 

-şüalanma, 

-şüalanma və 

-şüalanma. 

 

-şüalanma – helium 
???????????? nüvələri selindən ibarətdir. O, elektrik və maqnit 
sahələrinin təsirinə məruz qalır, yüksək ionlaşdırma qabiliyyətinə malikdir. Belə ki, 
o, sərbəst uçuş yolunda 
10  cüt ion əmələ gətirə bilir. Bu şüalanma kiçik nüfuzetmə 
qabiliyyətinə malikdir: bərk cisimlər üçün 0,1 mm, qazlar üçünsə bir neçə sm-dir.  
Radioaktiv nüvələrin 

-şüalanması nüvələrin 

-çevrilməsi adlanır. 

-çevrilmə-
sinə məruz qalan nüvənin yükü 2e, kütləsi 4 vahid azalır və kimyəvi element Mende-
leyev cədvəlinin başlanğıcına doğru yerini iki xana dəyişir: 
?????? →
?????? + ???????????? +

.                            (1) 
Radioaktiv  nüvənin 

-çevrilməsinə  nümunə  olaraq  uranın  radioaktiv  toriuma 
çevrilməsi reaksiyasını göstərmək olar: 
?????? →
??????ℎ + ???????????? +

.                     (2) 

 

-şüalanma – enerjisi (5÷10)MeV-ə çatan  elektron 
?????? (??????ə ???????????? ?????? ), yaxud 
pozitron 
?????? (??????ə ???????????? ?????? ) selindən ibarətdir. O, elektrik və maqnit sahələrində güclü 
Radioaktiv şüalanmanın hansı növüdür? 
Məsələ  1. 
Şəkillərdə  radioaktiv  şüaların  bircins  maqnit 
(b)
  və  elektrik  sahəsində 
(c)
 
yolları  təsvir  edilmişdir.  Verilən  rəqəmlərlə  radioaktiv  şüalanmanın  hansı 
növü işarə edilmişdir?
 
Nəticənin müzakirəsi: 
 Radioaktiv şüalanmanın hansı növləri var? 
 Bu şüalar hansı xassəsinə görə bir-birindən fərqlənir? 
ARAŞDIRMA 
 
1
 
(c)
 
7
8
9
6 
5 
4 
??????⃗
 
??????⃗
 
1 
2
3
??????⃗
 
(b)
  LAYİHƏ

---