0f11aztitul(1-7)

150 
 
Kvantın (sonralar o, foton adlandırıldı) enerjisi şüalanma tezliyi ilə mütənasib-
dir: 
= ℎ

.                                          (1) 
Burada mütənasiblik əmsalı 
ℎ − Plank sabiti adlanır. Dünyəvi sabit olan Plank 
sabitinin ədədi qiyməti təcrübədən təyin olunmuşdur: 
ℎ = 6,626 ∙ 10
∙
. 
A.Eynşteyn bu fərziyyəni belə əsaslandırdı ki, diskretlik şüalanma (və ya udul-
ma) mexanizmindən deyil, şüalanmanın (və ya udulmanın) özünün diskret qurulu-
şundan – yəni şüalanmanın kvantlardan (porsiyalardan) ibarət olmasından irəli gə-
lir.  
Fotonun (kvantın) xassələri. Foton müasir təsəvvürlərə görə aşağıdakı xassələrə 
malikdir: 
 1. Foton atomda sərbəst halda mövcud deyil, o, atomda elektronların enerji sə-
viyyəsinin dəyişməsi zamanı yaranır. 
2. Foton yaşama müddətinə görə davamlı zərrəcikdir. 
3. Foton bölünməz zərrəcikdir – onun tərkib hissəsi müəyyən olunmayıbdır. 
4, Foton elektrik cəhətdən neytraldır və onun digər fotonlarla qarşılıqlı  təsiri 
aşkarlanmayıbdır. 
5. Fotonun istənilən hesablama sistemində hərəkət sürəti sabit olub işığın vaku-
umdakı sürətinə bərabərdir:  
=
≈ 3 ∙ 10
/
. 
Fotonun sürəti onun enerjisindən asılı deyildir. 
6. Foton impulsa malikdir. Nisbilik nəzəriyyəsinə görə fotonun impulsu: 
=
=
ℎ

=
ℎ

.                           (2) 
Bu düstur işığın ikili (dualist) xassəyə malik olduğunu “qanuniləşdirir”: yəni, 
işıq həm impulsa malik zərrciklər (foton) seli, həm də 

 uzunluğuna malik elektro-
maqnit dalğasıdır. Beləliklə, (2) ifadəsi materiyanın fundamental qanunauyğunlu-
ğunu – dalğa və zərrəcik dualizmini təsdiqləyir. 
Fotonun impulsa malik olduğunu təcrübi şəkildə ilk dəfə ingilis fiziki və kimyaçısı 
Vilyam Kruks (1832–1919) hazırladığı vakuum tərəzisində müşahidə etmişdir. 
“Kruks radiometri” adlandırılan bu cihaz işıq fotonlarının impulsunun təsiri nəti-
cəsində işləyir (bax:
 a
).   
7. Foton maddə ilə qarşılıqlı təsir zamanı udula, səpilə və yeni fotonun yaran-
masına səbəb ola bilir. 
8. Foton nüvə sahəsində elektron və pozitron cütünə çevrilə bilir: 
→
+
. 
Bu çevrilmə isə materiyanın digər fundamental qanunauyğunluğunu, maddə ilə 
fiziki sahə arasında qarşılıqlı əlaqənin mövcudluğunu təsdiqləyir. 
 
  LAYİHƏ

---

151 
 
 
 
 
NƏ ÖYRƏNDİNİZ? 
“Fotonun anlayış xəritəsi”ni qurun. 
 
 
 
Kvantın enerjisi nəyə bərabərdir? 
Məsələ.  Dalğa  uzunluğu 
 = 6 ∙ 10
  olan  görünən  işıq  kvantının  enerjisi  nəyə 
bərabərdir (
ℎ = 6,6 ∙ 10
∙
; = 3 ∙ 10
/
)? 
Nəticənin müzakirəsi: 
  Kvantın  enerjisi  ilə  dalğa  uzunluğu  arasında  hansı  münasibət  var?  Onu  necə  təyin 
etdiniz? 
Həyatla əlaqələndirin:
 
Nəzrin  ilə  Əhməd  dərsdə  müəllimin 
təqdim  etdiyi  belə  bir  sualı  müzakirə 
edirdi: “Göyqurşağında görünən spek-
trin hansı  rəngində fotonun enerjisi, 
impulsu və  şüalanmanın dalğa uzun-
luğu böyükdür?”  
Nəzrin  bənövşəyi  şüadakı  fotonun 
enerjisi ilə impulsunun, qırmızı şüanın 
isə  dalğa  uzunluğunun  böyük  oldu-
ğunu söylədi. Əhməd tam əksini qeyd 
etdi: o, bənövşəyi şüanın dalğa uzun-
luğunun, qırmızıda isə fotonun enerjisi 
ilə impulsunun böyük olduğunu bildir-
di. 
  Kim  doğru  söyləyir:  Nəzrin,  yoxsa 
Əhməd? Niyə? 
ARAŞDIRMA 
2
TƏTBİQETMƏ 
 
Özünüzü qiymətləndirin: 
№ 
Suallar 
Bilirəm 
zəif  orta  yaxşı 
1 
Kvantının enerjisi 
6, 626 ∙ 10
 olan şüalanmanın tezli-
yini və dalğa uzunluğunu təyin edin. 
 
 
 
2 
Tezliyi 
3 ∙ 10
 olan ultrabənövşəyi şüalanma  kvantı-
nın enerjisi nəyə bərabərdir? 
 
 
 
3  Sistemin şüalandırdığı minimum enerji necə adlanır? 
 
 
 
4  Fotonun impulsu hansı istiqamətə yönəlir? 
 
 
 
5 
Ağ işığın hansı şüalanmasının kvantı ən kiçik, hansı kvantı 
ən böyük enerjiyə malikdir?  
 
 
 
  LAYİHƏ

---

152 
 
4.2. FOTOEFFEKT. FOTOEFFEKT NƏZƏRİYYƏSİ  
 
 Fotoelement – işıq enerjisini elektrik enerjisinə çevirən cihazdır. 
 Yarımkeçirici fotoelement – tərkibinə aşqar əlavə edilməklə sət-
hində p-tip keçiriciliyə malik sahə yaradılmış n-tip silisium kris-
talından ibarətdir. 
p-n  keçidinin  kontaktlarında  öz-özünə  əks  işarəli 
yüklər yaranır. Ona görə də bu kontaktlara qısamüd-
dətli  cərəyan  yaradan  mənbə  kimi  baxmaq  olar. 
Əgər  p-n  keçidi  işıqlandırılarsa,  orada  yeni  elek-
tron-deşik cütləri yaranmaqla ekoloji təmiz cərəyan 
mənbəyi alınar; məsələn, günəş batareyası. 
Qazı elektrik keçiricisi etmək üçün orada yükdaşıyıcılar – sərbəst elektronlar və ionlar ya-
radan mənbələr olmalıdır. Belə mənbələrdən biri ionlaşdırıcının təsiri ilə yaradılmış ion-
lardır. Müstəqil qaz boşalmasında güclü elektrik sahəsinin təsiri ilə böyük kinetik enerji 
alan bu ionlar katoda zərbələr endirərək onu öz səthindən elektronlar emissiya etməyə məc-
bur edir. Bu proses zərbə ilə emissiya hadisəsi (və ya elektron zərbəsi ilə ionlaşma) adlanır. 
Beləliklə,  müstəqil  qaz  boşalması  zərbə  ionlaşması  və  katodun  səthindən  elektronların 
emissiyası vasitəsilə baş verir. 
Vakuum borusundakı katodun qızdırılması nəticəsində elektronların termoelektron emis-
siyası baş verir. Bu elektronlar anodla katod arasına verilən onlarca kilovolt gərginlik hesa-
bına yaradılan sahənin təsiri ilə sürətləndirilir. Sürətlənmiş elektronlar anodla toqquşduqda 
onlar kəskin tormozlanır və bu zaman rentgen şüalanması (X-ray radiation) baş verir.
 
 

 
Metrokartda kifayət qədər balans olmadıqda turniket keçidi qa-
payır. Lakin balans kifayət etdikdə isə turniket keçidi açır və 
biz  metroya  daxil  oluruq.  Deyirlər  ki,  turniket  və  ona  oxşar 
qurğuların elektrik dövrəsi işıq və kölgənin təsiri ilə qapanıb 
açıla bilir. 
 Metro turnikedi və 
ona oxşar qurğu-
ların elektrik 
dövrəsinin işə 
düşməsinə işıq 
necə təsir edə 
bilər?
 
 
 
 
 
Təchizat: elektrik qövs boşaldıcısı, adi közərmə lampalı işıqlandırıcı, elektrometr, ebonit 
və şüşə çubuq, yun və ya ipək parça, sink və ya mis lövhə, şüşə lövhə 
(a)
 .  
İşin gedişi: 
1. Elektrometrin təchiz olunduğu sink lövhəni mənfi yüklə elektrikləndirin (yun parçaya 
sürtülən ebonit çubuqla). 
2. Qövs boşaldıcısının şüalarını lövhənin səthinə yönəldin və baş verən hadisəni müşa-
hidə edin. 
ARAŞDIRMA 
 
1
İşıq şüasının təsiri ilə elektrik cərəyanı necə yaranır?
 
• KEÇDİKLƏRİNİZİ XATIRLAYIN • 
Fizika – 9 və 11
 
p-sahəsi 
 
n- sahəsi 
  LAYİHƏ

---