1-mavzu: Kirish. Adabiyot(bolalar adabiyoti) fanining maqsad va vazifalari Reja: O`zbek bolalar adabiyoti istilohi va uning paydo bo`lishi

IPT-sharhlovchi ma’ruza.
IAT- mavzuga doir video ma’ruza, slayd.
Adabiyotlar: I [1,2,]; II [3,4,6]; III [16,17,19,20,21], IV, V,VI
Tayanch tushuncha ibora so’z va iboralar: «Binafsha», «Navbahor», «Qushlar haqida qo’shiq», «Kapalak»,« Kichkina bog’bon haqida doston»Zafar Diyor 1935-yilda dastlabki mashhur asarlaridan biri bo’lgan «Mashinist» dostoni.
Maktabda o’qish Ashurni hunarli qilish bilan birga, uning ongi va tushunchasini ham
o’stiradi. U vatanga sadoqatli, har doim olg’a intiluvchi ilg’or yoshlardan biri bo’lib yetishadi.
Shuning uchun doston qahramoni o’z umrini Vatan yo’liga tikishga tayyor turadi:
Sevinaman, hali yoshman, ko’p yashayman,
Bu o’lkaning saodati - baxti uchun.
Yana o’qib, yana kulib ko’p ishlayman,
Shu ko’plarning biri bo’lib, o’lkam uchun,
Ha! Mamlakat, shunday va’da beray senga:
Butun umrim sening porloq hayotingga!
Asar yoshlarning ilm-fanga, kasb-hunarga, ona-Vatanga muhabbat va sadoqat ruhi bilan
sug’orilgan.
Zafar Diyorning o’ttizinchi yillar ijodi vatanparvarlik, baynalmilallik va mehnatsevarlik
tuyg’ularini aks ettiruvchi asarlarining ko’pligi bilan xarakterlidir. Bu xil asarlar yoshlar
xarakterini shakllantirishda, ularni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda katta ahamiyatga ega.
SHoir ijodidagi muhim mavzulardan biri inson va tabiat munosabatidir. Bu jihatdan uning
«Binafsha», «Navbahor», «Qushlar haqida qo’shiq», «Kapalak» singari she’rlari ahamiyatlidir.
Rang-barang gullarni, turli-tuman qushlarni sevgan shoir bolalar ruhiyatini chuqur tahlil
etib, ularni ham ona tabiatni sevishga va parvarish qilishga ruhlantiradi. SHoir bolalarda
qushlarga muhabbat hissini uyg’ota oladigan quvnoq vazn, o’ynoqi misralar yaratadi. SHu
maqsadda so’zlarning xilma-xil takroridan, misralarni esa mayakovskiychasiga tizib, tasvirning
ohangdorlik jarangini, kuchini yanada oshiradi:
Hoy qushlar,qushlar,qushlar,
Qanot qoqib kelinglar,
Sa’va,mayna,bulbullar.
Sizga termular ko’zlar...
Bizga ortiq yoqadi
Quvnoq qo’shiq-kuyingiz!
(«Qushlar haqida qo’shiq»)
Shoir bolalarning tabiat hodisalariga, hasharot-u jonivorlarga, ayniqsa, kapalakka
qiziqishini, muhabbatini kichkintoylarga xos so’z va ohangda ifodalab, kichkintoyning hayotga
diqqat-e’tiborini oshiradi, kapalak obrazi orqali kitobxonda insoniy tuyg’ularni shakllantirishga
harakat qiladi:
Uch, ucha ber, ucha ber,

Go’zal bog’cham — gulshanda.
Sira ozor bermayman,
Sevgim, fikrim ham sanda.
Kapalakjon, kapalak,
Do’st bo’laylik ikkimiz,
To’xta, so’zlayin andek!
(« Kapalak»)
Zafar Diyorning «Binafsha» she’rini yoddan bilmagan o’quvchi bo’lmasa kerak. SHe’r
o’zining ravon o’qilishi, qofiyalarning jarangdorligi bilan o’quvchini o’ziga tortadi:
Binafshaxon, binafsha,
Kulishlaring chiroyli.
Bog’imizda ochilib,
Turishlaring chiroyli.
SHoirning «Mamlakat», «Kazbek», «Tilsiz o’rtoq», «Madriddan kelgan mehmon» kabi
she’r va dostonlari shoir ijodining har taraflama yuksalishidan dalolat beruvchi liro-epik
asarlardir.
Zafar Diyor bolalarning xatti-harakatlarini, orzu-intilishlarini yaxshi biladi. SHu jihatdan
qaraydigan bo’lsak, uning «Kel, uchaylik shimolga» she’ri g’oyat o’ziga xosdir. Bunda shoir
«Quyosh tushmaydigan» qutbni borib ko’rishni orzu qilgan bolaning lirik obrazini
gavdalantiradi. Yosh bolaning murg’ak xayoli shimoliy qutbni borib ko’rishni, undagi hodisalar
bilan tanishishni xohlaydi. SHoir lirik qahramonning ulug’ maqsadlarga erishish uchun fan va
texnika asoslarini amalda egallashi kerakligini chuqur anglaydi. Buni shoir modelcha yasash
jarayonida kichik yoshdagi bolalarning ruhiyatiga mos, sodda holda tushuntiradi va ularda katta
ishlarga— qahramonlikka havas uyg’otadi:
Yosh bo’lsam ham mayliga
Qanot bog’lab uchayin.
Muz sahrosi Qutbning
Sirin men ham ochayin.
Hoy, suyukli modelcham,
Tayyormisan safarga?
Fikrim senda hamisha,
Kel, uchaylik SHimolga!
SHu narsa e’tiborliki, she’rda Zafar Diyor bolalarning texnikaga intilishi va qiziqishlarini
qizg’in qo’llab-quvvatlaydi, ulardagi oliy his-tuyg’ularni o’stirishga, vatanparvarlik hislarini
tarkib toptirishga yordam
beradi. SHoir bunday yuksak tuyg’ularni badiiy sodda, ta’sirchan va
mazmundor misralar bilan ifodalaydi:
Butun dunyo anglasin:
Bir modelist kepti, — deb,
Yangi avlod bayrog’in
Qutb uzra tikdi, — deb.
SHe’r bolalarning kelajakda orzu-umidlariga erishishlariga bo’lgan katta ishonch bilan
tugaydi. Bu asar bolalarni ilm va hunarga muhabbat, tinmay olg’a intilishga chaqiriq ruhida
tarbiyalashi jihatidan katta ahamiyatga ega.
Zamondoshlarimizning yangi qo’riq va bo’z yerlarni o’zlashtirish, mo’l-ko’l hosil olish va
qishloqlarni obodonlashtirish ishida olib borayotgan kurashlari «Yuksak tog’, keng o’tloq va
mard o’rtoq haqida qissa» dostonida ochib berilgan.
Zafar Diyor dostonda sahro-cho’llardagi shamolning vahimasi va uning ayanchli tasvirini
chizib, yosh kitobxon diqqatini mehnatga jalb qiladi. Doston ertak shaklida, bolalarbop usulda
yozilgan. SHoir sahrolarning «Qashqir kabi uvillovchi», «Boyqush kabi huvlovchi» dahshatli
shamollari odam —tabiat dushmani ekanini obrazli misralarda yoritadi. SHundan keyin shoir
hayotni go’zal, sahro-cho’llarni obod qilishda suvning qadrini juda yaxshi bilgan keng o’tloqni
jonlantirib so’zlatadi va u yerlarda «gul hayot» qurish g’oyasini olg’a suradi. Keng o’tloq yuksak
tog’ga murojaat qiladi:
Ne bo’larmish bizning ham
Ko’ksimizdan ketsa g’am.
Bu g’am suvsiz ketmaydi,
Suvsiz yara bitmaydi...
Men suvingdan kuch olsam,
Tentak yeldan o’ch olsam.
Uzoq yillar xo’rlangan,
Qaqrab toshga aylangan
Ko’ksim bo’lardi obod,
Boshlanardi gul hayot...
Talabimga yetkur, tog’,
Ber suvingdan, jon o’rtoq!
Yuksak tog’ ham chorasizlikdan o’z dardini — suvni keng o’tloqqa eltib berolmasligini
o’kinch va alam bilan so’zlaydi.
SHoir endi bolalar fikrini boshqa narsaga — dunyoda ongga, qudratga ega bo’lgan inson va
uning ta’rifiga buradi. Zafar Diyor insonning kuch-qudratini sodda, mazmunli, shirali, bolalar
qalbiga tez yetadigan iboralarda ifodalagan:
Bu mardlik va mahorat,
Bu kuch-quvvat, jasorat
Insonlarga yo’ldoshdir,
Ularga xos qo’ldoshdir.
Butun borliq — tabiat
(Bu so’zlarim haqiqat.)
Bo’ysunajak insonga
Gul tutajak ul jonga.
SHoir insonning aql-zakovati, kuch-qudrati haqida fikrlar ekan mubolag’aga zo’r beradi,
insonni, hatto tabiatni ham o’ziga bo’ysundiruvchi kuch sifatida ta’rif etadi. Albatta, bu fikrlar
turg’unlik davrining oqibatidir. Negaki, «Sirdaryoningjilovlanishi» bugungi kunda xalqimizga
qimmatga tushmoqda. Bir so’z bilan aytganda, tabiat insonlarning boshboshdoqlik xatti-
harakatlari uchun shafqatsiz o’ch olmoqda. Bundan bu asar mutlaqo keraksiz yoki zararli asar
ekan, degan xulosaga kelmaslik zarur. Asar kitobxonlarni mehnatsevarlikka, yaratuvchilikka,
tabiat bilan inson munosabatida muhabbat tuyg’ulari bo’lishi lozimligiga undaydi. Bu fikrini
ifoda etishda shoir yangi usul — tog’ va o’tloqlarni jonlantirish orqali erishadi:
— Hoy, mard o’rtoq, mard o’rtoq,
Qara, qancha keng o’tloq
Suvsizlikdan dili dog’,
Uning ohin o’chirib,
CHamanzorga aylantir,
Mangulikka shodlantir.
Dostonda shu tariqa xalqimizning cho’l-biyobonlarni bog’-rog’larga aylantirish orzusi
o’zining badiiy ifodasini topgan.
Zafar Diyor dostonning g’oyaviy-badiiy mukammalligi uchun qattiq ijodiy mehnat qilgan.
Asarning tuzilishi xalq ertaklariga yaqinligi bilan ahamiyatlidir. SHoir asarning sehrli, roman-tik,
ya’ni g’oyat ta’sirchan, o’qimishli bo’lishini ta’minlash uchun sodda, ajoyib badiiy-tasviriy
vositalardan ustalik bilan foydalangan. Keng o’tloq, cho’llarning suvga tashnaligi va uning
orzusi haqidagi «Bitta to’yib suv ichsak», «Suv ber, menga suv bergin», «Ko’ksimdan so’ng gul
tergin»; sahro va uning shamoli to’g’risi-dagi «Eng g’azabli, eng o’chli, xarsangtoshday
qotaman, misdek qizib yotaman»; davr kishilarining kuch-qudratiga oid «CHinordek zo’r
qomati, Go’ro’g’lidek savlati» kabi tasviriy vositalarga boy misralar fikrimizning isbotidir.
Bu asar yosh kitobxonlarni mehnat va tabiatga muhabbat ruhida tarbiyalashi bilan
muhimdir.
Zafar Diyorning ko’pgina asarlari mehnat mavzusiga bag’ishlangan. Ana shunday
asarlaridan biri « Kichkina bog’bon haqida doston»dir. Dostonda bolalar va yoshlar dov-
daraxtlarni ekish, parvarish qilishga chaqirilib, mehnat zavqi va ahamiyati kuylanadi. Bu g’oya
SHotursun obrazi orqali ifodalanadi. Kichik qahramon otasi bilan birlashib mevali daraxtlarni
parvarish qilishga, «Qo’lda kichik ketmon» bilan bog’larni yashnatishga mehr qo’yib, mehnatda
o’zini ko’rsatadi.
Zo’r g’ayrat va katta ishtiyoq bilan ishga kirishgan SHotursun-ning o’zi parvarish qilib
yurgan bir tup olmasi barvaqt pishib, mo’l-ko’l hosil beradi. Bola bir yili yalqovlikka berilib,
olmaga qaramay qo’yadi. SHoirning mahorati shundaki, olma daraxtini jonlantirib, uning
so’zlari orqali bolalarga ibrat bo’ladigan fikrni aytadi:
— Bu yil esa, SHotursun,
G’ayrating yo’q unchalik,
Berilmassan deb edim
Yalqovlikka bunchalik.
Ahvolimni so’rmading,
Oqlamading tanamni,
Qurt-qumursqa talaydi,
Ertadan kech mevamni.
Olmaning bunday ayanchli ahvoli, oh-fig’oni SHotursunga qattiq ta’sir qiladi va u o’z
xato-kamchiliklarini tezda anglab olmakga parvarishini qayta boshlab yubordi. SHu zaylda shoir
o’quvchida SHotursunga nisbatan mehr uyg’otadi, undan o’rnak olishga chaqiradi.
Zafar Diyorning uchinchi to’plami 1939-yilda «SHe’rlar» nomi bilan bosilib chiqdi. Uning
bu to’plami mavzu jihatidan bolalarbopligi, qiziqarli mazmun va obrazli ifodalari bilan ajralib
turadi. Bu esa Zafar Diyorning ijod sirlarini tobora mukammal egallab borayotganini, bolalar va
yoshlar hayotini yaxshi o’rganib, ular uchun puxta, barkamol asarlar yaratish yo’lida tinmay
ijodiy mehnat qilayotganini ko’rsatdi.
To’plamdagi «Amudaryo bo’yida» she’rida shoir o’lka chegarachilarining lirik obrazini
mahorat bilan chizgan. SHe’rda bolalarni chegara soqchilarining hayoti, ularning mas’uliyatli va
faxrli burchi bilan tanishtiradi.
«Qutb qo’shig’i» she’rida esa shoir olam yaralgandan buyon hech kim borib ko’rmagan
qutbni egallagan bugungi kishilarning jasorat-u kuch-qudratini yusak muhabbat bilan kuylaydi.
Zafar Diyor o’z she’rlarida vatanparvarlik, Vatanga muhabbat g’oyalarini ilgari suradi.
Bolalarni Vatanning munosib farzandlari bo’lib kamol topishga undaydi. Buning uchun ularga
bilim manbayi bo’lgan kitobni sevib, fan asoslarini chuqur egal-lashlari zarurligini uqtiradi. Bu
g’oyani «Kitob, mening do’stimsan» she’rida shunday tasvirlaydi:
Varaqlasam bir boshdan
Quvnab bahrim ochilur,
Oltin harf-so’zlardan
Totli ma’no sochilur.
SHuning uchun deymanki: