16
xalq kimi formalaşması prosesi getmişdir. Çox təəsüflə acı bir həqiqəti qeyd etmək
lazımdır ki, qədim kürd tayfa birləşmələrinin yaratdığı qədim imperiya və çarlıqlar kimi,
vahid kürd xalqının, yaradılması və qorunması uğrunda canını və qanını qurban verdiyi
sonrakı dövlətlər (Parfiyalılar, Sasanilər Rəvvadilər, Şəddadilər, Mərvanilər, Əyyabilər və
s.) də onların adını daşımamışdır.
Kürdlərin vahid xalq kimi formalaşdığı ilk əsrlərdən (II-VI əsrlər) bu günədək
onların tarixi yadelli işğalçılara-böyük imperiyalara (İran, Roma, Bizans, Ərəb xilafəti,
Monqol-tatarlar, Osmanlı imperiyası və s.) qarşı mübarizə tarixi olmuşdur. Məhz həmin
mübarizə nəticəsində qəhraman kürd xalqı öz milli kimliyini, dilini, dinini, hətta öz milli
geyimini, ən başlıcası doğma vətənini-yarandıqları torpaqları bugünədək qoruyub saxlaya
bilmişdir. Həmin mübarizə tarixinin ən mühüm məqamlarına qısa nəzər yetirək.
Hələ e.ə.V əsrdə yunanlar Ksenofontun (“Anabazis” əsərinin, karduxlar haqqında
ilk yazılı məlumatın müəllifi) rəhbərliyi ilə (on mindən ibarət qoşun ilə) kürdlərlə üz-üzə
gəldikdə axırıncıların ciddi müqavimətinə rast gəlmişdi. Ona görədə yunan sərkərdəsi və
tarixçisi Ksenofont kürdlər haqqında yazırdı: “Karduxlar əla oxatan idilər. Onların
yaylalarının böyüklüyü təxminən 2 dirsəkdən (bir dirsək-44,4 sm-ə bərabərdir) çox idi...
Onların oxları qalxanları olub zirehləri deşib keçirdi”(30,198-200). Ksenofont daha sonra
“Anabazis”də kürdlərin heçkimə baş əymədiklərini, qorxmaz olduqlarını və azad
yaşamağa üstünlük verdiklərini qeyd edir.
E.ə. 550-ci ildə Midyanı (Kürdlərin etnogenezində mühüm rol oynamış medlərin
vətəni) işğal edən Əhəmənilər kürdlərin məskunlaşdığı digər əraziləri də zəbt edtməyə
başladılar. Beləliklə, 330 il hökmranlıq edən əhəmənilərlə kürdlər arasında zaman-zaman
müharibələr baş verdi. E.ə. 529-cu ildə əhəməni çarı Kir öz qoşunlarını Araz çayı
sahillərində yaşayan və Heredotun qəhrəman tayfa kimi qələmə aldığı Masagetlərin
(kürdcə: “balıqçıların”) üzərinə yeritdi. Bu zaman masagetlərin çarı Tomris adlanan cəsur
və qorxmaz bir qadın idi. Kir ilə Tomris qoşunları arasındakı döyüşü Herodot “ən dəhşətli
döyüş” adlandırmışdır. Döyüşdə əhəmənilər məğlub oldu və onların şahı Kir öldürüldü.
E.ə. 331-ci il oktyabr ayının 1-də Əhəməni III Dara ilə Makedoniyalı İsgəndərin
qoşunları indiki Iraq Kürdüstanın paytaxtı olan Ərdəbil (Hewler) şəhərinin yaxınlığında
yerləşən Qavqamela kəndinin ərazisində üz-üzə gəldi. III Dara döyüşdən qaçdı və
Əhəməni qoşunları darmadağın edildi. Beləliklə, Əhəməni sülaləsinə son qoyuldu.
Makedoniyalı Isgəndər Midya (Kürdüstan) ərazisini işğal etdikdən sonra burada
zərdüştlərin bütün dini və yazılı abidələrini dağıtdı, o cümlədən, “Avesta”nın nüsxələrini
yandırtdı. Bu dövrdə (e.ə.312-64) Kürdüstan ərazisinin böyük hissəsi yananların-
Makedoniyalı İsgəndərin sərkərdələrindən biri olmuş Selevk I Nikatorun adını daşıyan
selevkilər sülaləsinin hakimiyyəti altına keçdi.
17
E.ə. 250-ci və eramızın 224-cü illərində Kürdüstan ərazisinin xeyli hissəsi Parfiya
padşahlığının tərkibindən olmuşdur. Əvvəlcə Tehran və Gürgan şəhərləri arasındakı
ərazidə (Təbəristan vilayəti) yaranmış Parfiyanın sərhədləri sonralar Mesopotomiyadan
Hindistanadək genişlənmişdi. Bəzi tətqiqatçıların fikrinə görə Parfiya sözü Partan
sözündən, bu isə “bər (kürcə “ittifaq”, “birlik”) Təbəristan” yəni Təbəristan birliyi
(İttifaqı, tayfası) ifadəsinin qısaldılmış formasıdır. Selevkilərə qarşı üsyan qaldıran Parfiya
satrapı (Knyazı) Aşek (Kürdcə Aşıq, yəni aşiq) bu imperiyanın və onu idarə edən Arşakilər
(yunanlar Aşeki-Arşak kimi qeyd etmişlər) sülaləsinin banisi hesab olunur. Azərbaycan
alimi M. Vəlili (Baharlı) yazır: “Bəzi alimlərin rəyinə görə, kürdlər-parfiyalılardandır
(partiyalılardandır”) (219,62). Əslində isə parfiyalılar kürdlərdəndir, yəni kürd tayfa
birləşmələrindən biridir.
Şərqşünas alimlərin və tarixçilərin qeyd etdiyi kimi parfiya dili İran dillərinin şimal
qərb qrupuna aiddir (31,477). Yəni bu dil kürd dilinə ən yaxın dillərdən biridir.
Parfiyalıların kürdlərlə sıx əlaqəsini ingilis alimi S.J.Malxin də təsdiqləyir.Buna
baxmayaraq, saxtakarlıqda və cəfəngiyat uydurmaqda mahir olan ermənilər (əslində
“hay”lar) parfiyalıları və onların dilini də özlərinə aid etməyə çalışmışlar.
E.ə.132-ci ildə parfiyalıların çarı II Fərhad Pont əyalətində yunanları məğlub edib
erməni Arşakı bura satrap (başçı) təyin edir. Arşakın ölümündən sonra (e.ə. 114-cü il)
onun yerinə, oğlu Ardaşes keçir. Kürdlərin avropalılarla apardığı müharibədən və
yunanların köməyindən istifadə edən Ardaşes özünü ermənilərin çarı elan edərək,
kürdlərin yaşadığı Nisebin, Omed (indiki Diyarbəkir) və Urfa vilayətlərini işğal edir. E.ə.
89-cu ildən ölən Ardaşesin yerinə onun oğlu Tiqran (hayların “Böyük Tiqran”ı) keçir.
Tiqranın başçılıq etdiyi erməni qoşunları e.ə. 71-ci ildə Pompeyin başçılıq etdiyi romalılar
tərəfindən dağıdılır və yandırılır. Beləliklə, Kürdüstan ərazisində qısa zaman kəsiyində
mövcud olmuş erməni çarlığına bir dəfəlik son qoyulur. Bu faktı şişirdib filə döndərən
ermənilər öz cızma-qaralarında “dənizdən-dənizə” uzanan “Böyük Ermənistan” dan dəm
vurur, qonşu xalqlara (kürdlər, türklər, Azərbaycanlılar, gürcülər) məxsus olan torpaqlara
göz dikib və bu günədək işğalçılıq niyyətlərindən əl çəkmirlər.
Kürdüstanın qərb torpaqlarını işğal edən romalılar kürdlərin bütün ərazisini zəbt
etmək məqsədilə Mesopotomiyaya doğru hərəkət edir. Kürdlərin ciddi müqavimətinə
baxmayaraq, Kürdüstan ərazisinin yarıdan çoxu Roma imperiyası tərəfindən zəbt edilir.
Romalılardan sonra Kürdüstan ərazisi Sasanilər sülaləsinin hakimiyyəti altına düşür.
Tarixdən məlum olduğu kimi, Sasanilərdövləti III-IV əsrlərdə Yaxın və Orta Şərqdə ən
böyük imperiyalardan biri olmuşdur. Sülalə bu dövlətin banisi I Ərdəşirin babası Sasanın
adını daşıyır. 224-cü ildə Parfiya hökmdarı V Artabanı məğlub edib bu dölətin varlığına
son qoyan I Ərdəşir 226-cı ildə Ktesifon (Mədain Ekbatan-indiki Həmədan-kürdcə
“Midyalılar” deməkdir) şəhərində hökmdar elan etdi. Beləkilə, öz sərhədlərini tədricən
Dostları ilə paylaş: |