2-mavzu: Ma’naviyatning vujudga kelishi (genezisi) va dastlabki rivojlanish davri. Reja
Yüklə 67,48 Kb.
|
| Ibtidoiy sinkretizm. Lekin ibtidoiy odamning tabiat va inson haqidagi
bilimlari, tasavvurlari, qarashlari to urug‘-qabila munosabatlari parchalanib, bronza va temir davrida ilk shaharlar va davlat paydo bo‘lgunga qadar, ancha qashshoq edi. Uning ongi va ma’naviy faoliyati chegaralangan, alohida sohalarga, yo‘nalishlarga, mustaqil shakllarga bo‘linmagan edi. Bunday holat fanda ibtidoiy sinkretizm (yaxlitlik, mushtaraklik) deyiladi. Ibtidoiy sinkretizm – bu odamlar ongida axloqning, ilm-fanning, san’atning, dinning va ma’naviy faoliyat boshqa shakllarining kurtak otib rivojlana boshlagan, ammo hali bir-biridan ajralmagan holatidir. Ibtidoiy sinkretizm unsurlari bizgacha yetib kelgan qadimgi ertaklar, asotirlar, afsonalar. rivoyatlar qoldiqlarida ancha o‘zgargan ko‘rinishda saqlanib qolgan. Masalan, o‘zbeklarda shunday ertak bor: ilon Sulaymon payg‘ambarga bir xizmat ko‘rsatadi. Payg‘ambar evaziga ilonning har qanday iltimosini bajarishga va’da beradi (aslida ertakka aylangan arxaik asotirda payg‘ambar emas, balki xudolardan biri bo‘lgan). Shunda ilon o‘ziga dunyodagi eng go‘shti shirin maxluqni xo‘rak sifatida belgilab qo‘yishni so‘raydi. Payg‘ambar, va’daga binoan, eng go‘shti shirin maxluqni aniqlashda ilonga yordam berishni pashshaga topshiradi. Pashsha barcha jonivorlardan bir tomchidan kon keltirib ilonning tiliga tomiza boshlaydi. Navbatdagi jonzotdan qon keltirayotgan pashshaga yo‘lda qaldirg‘och uchraydi va undan kimning qoni eng shirinligini aniqladingmi, deb so‘raydi. Pashsha javoban, odamzodning qonidan shirinrog‘i yo‘q ekanini, hozir odam qoni tomchisini ilonga olib ketayotganini aytadi. Shunda qaldirg‘och pashshani yo‘ldan qaytarishga harakat qiladi. Ammo pashsha qaldirg‘ochga quloq solmasdan, ilon tomon uchib ketadi. Qaldirg‘och pashshani quvib, u ilon tiliga endi qonni tomizayotgan paytda yetib oladi va ilonning tilini cho‘qib, uning uchini ikkiga ayirib yuboradi. Ammo o‘girilib qochmoqchi bo‘lgan qaldirg‘och dumining uchini ilon tishlab oladi. Natijada ilonning tili, qaldirg‘ochning dumi ayri bo‘lib qoladi. Shundan buyon ilon qaldirg‘ochni ta’qib qiladi, qaldirg‘och esa odamlarga yaqin, hatto ular yashaydigan uylarning ichkari shiftiga uya quradi. Inson qaldirg‘ochni doimo himoya qiladi. Ertakning (asotirning) qisqacha mazmuni shunday. Lekin ma’naviy mazmuni juda teran. Unda, birinchidan, ibtidoiy odamning ilk zoologik kuzatishlari, bilimlari mustahkamlangan. Haqiqatan, qushlar orasida qaldirg‘ochdan boshqa birortasining dumi ayri emas (chumchuk, musicha, kabutar, qumri, hudhud, to‘rg‘ay, to‘ti, mayna va boshqa qushlarni eslang). Xuddi shunday hayvonot olamida tili ayri maxluklar nihoyatda kam (ular asosan sudralib yuruvchilardir). Ibtidoiy odam bunday o‘xshashlikni bir biriga bog‘lagan va asotirda birlashtirib va o‘zicha tushuntirishga harakat qilgan. Ikkinchidan, keltirilgan parchada inson tabiatdagi eng ulug‘, eng e’zozli jonzot, u hech bir maxluqqa yem bo‘lishi mumkin emas, degan g‘oya ilgari surilgan. Bu g‘oya ibtidoiy odamning tabiatdagi o‘z o‘rnini anglashi, o‘zini tabiatning egasi deb bilishini aks ettiradi. Tabiatdagi har bir jonivor, qaldirg‘och kabi, insonga xizmat qilishi lozimligini ifodalaydi. Uchinchidan, asotirda haqiqatning nisbiy ekanligi, agar u insonga zarar yetkazsa, aksilinsoniy bo‘lsa, undan voz kechish kerakligi ifodalangan. To‘rtinchidan, yaxshilikka yaxshilik bilan javob qaytarish, yaxshilikni unutmaslik targ‘ib etilgan (insonning qaldirg‘ochga munosabati, uyi shiftidan joy berishi). Beshinchidan, ibtidoiy odamning ma’lum diniy va dunyoviy tasavvurlari, e’tiqodi asotirda aks etgan. Oltinchidan, bu ertak (asotir)ning o‘zi folklorning, xalq og‘zaki badiiy ijodiyotining go‘zal bir namunasidir. Unda ibtidoiy odamning badiiy didi, qarashlari aksini topgan. Bu asotir yaratilayotgan paytda ahloqiy, diniy, falsafiy ta’limotlar tizimi, tabiatshunoslik fani, ixtisoslashgan san’at turlari bo‘lmagan. Shu bois bir asotir diniy, falsafiy, axloqiy, tabiatshunoslik bilimlarining unsurlarini o‘zida mujassam etgan. Ijtimoiy amaliyot kengayib, odamlarning tajribasi va mehnat ko‘nikmalari oshgan sayin, ularning ahloqiy, diniy tasavvurlari yangi tamoyillar, me’yorlar bilan, tabiat va inson haqida to‘plangan bilimlar bilan boyib boravergan. Lekin ular ibtidoiy jamiyatda asrlar davomida yaxlit, sinkretik tarzda ifodalangan. Yüklə 67,48 Kb. Dostları ilə paylaş:
|