A. A. Baki- 009 Redaktor : Əməkdar elm xadimi professor M.İ.İsayeva Ali məktəb tələbələri üçün dərslik

35 

maraq kəsb edir. Titanomaqnetit vulkanik süxurlar üçün əsas 

ferromaqnit mineraldır. Bundan başqa titanomaqnetitin 

tərkibində çox hallarda Mg, Mn, Al, cr, V ionları olur. Bunların 

ümumi miqdarı adətən az olur. Bu qarışıq Küri temperaturuna 

az təsir edir. Süxurda titanomaqnetitin olmasını termomaqnit 

tədqiqatların  əyrisi ilə müəyyən etmək olur.Yuxarıda 

göstərildiyi kimi titanomaqnetit aşağı temperaturda 

oksidləşərək titanomahhemitə çevrilir. Titanomaqnetiti və 

xüsusilə  də titanomahhemiti fərqləndirən xüsusiyyət, qızma 

zamanı maqnetitin, yaxud da tərkibində böyük miqdarda Ti 

olan mineralın  əmələ  gəlməsidir. Mahhemit kiçik temperatur-

larda böyük sürətlə parçalanır, nəticədə  qızmadan sonra 

maqnitlənməni doyma halına gətirmək üçün lazım olan sahənin 

qiyməti və koerstiv qüvvə artır.  İkinci dəfə  qızdırıldıqda J

rs

(t) 

əyrisində ola bilsin bu mineral ayrılmasın. 

 Hematit ilmenit seriyası. 

Hematit 

αFe

2

O

3

 bu mineral 

hematit-ilmenit seriyasının axırıncı üzvüdür, təbiətdə geniş yay-

ılmışdır, tamamlanmış antiferromaqnit adlanır, kiçik doyma 

maqnitliyinə J

s

 malikdir. Bu maqnetitin doyma maqnitliyindən 

100 dəfə kiçikdir. Hematitin Küri temperaturu 675

°

 C (948

°

 K)-

dir. Hematit eyni zamanda faza keçid temperaturuna -20

°

 C 

(253

°

 K) malikdir, lakin Tİ

+4

, Al

+3

, Mg

+2

, Mn

+3 

qarışıqda faza 

keçidi kiçik temperatur tərəfə Yerini dəyişir, polikristalik he-

matit həddindən artıq sabit maqnitliyə malikdir, təbii qalıq 

maqnitliyi dəyişən maqnit sahəsinin təsirinə çox az məruz qalır, 

normal qalıq maqnitlənmə 7500 Ersteddə  hələ doyma halına 

gəlib çatmır. Hematit qızma zamanı maqnetitin oksidləşməsi, 

yaxud mahhemitin çevrilməsi nəticəsində əmələ gəlir. Ona görə 

mahhemiti Küri temperaturunun köməyilə ayırmaq çətin olur, 

çünki onun miqdarı süxurun tərkibində azlıq təşkil edir. Əgər 

süxurun tərkibində hematitdən başqa mineral da varsa, bu 

üsulla hematitin olmasını heç cür təyin etmək olmur. Onda 

bunu normal maqnitlənmə əyrisinin köməyilə təyin etmək olur 

(çünki hematit 5,6

⋅10

5

 A/m-ə qədər sahədə doymur). 

 Dəmir hidrooksidləri –  bu minerallar aşınan Yer 

qabığında və çökmə süxurlarda  yayılıbdır. Hidrooksidlərin 

36

bir neçə müxtəlifliyi mövcuddur, təbiətdə əsasən getid və hidro-

getid, (

αFeOOH) və leptokrit, hidroleptokrit (γFeOOH) rast 

gəlinir. Getit mineralı rombik struktur quruluşa malikdir, daxili 

pozulmalarına görə çox hallarda qalıq maqnitlənməyə malik 

olur. Temperatur qalıq maqnitlənməsi çox stabildir. 

            

1.12. Yerin maqnit sahəsinin strukturu 

Maqnitli filizin maqnit xassəsi və Yerin maqnit sahəsinə 

malik olması insanlara lap qədim zamanlardan məlum idi. 

Maqnitin dəmiri özünə çəkməsi XII əsrdə məlum olmuşdur. 

1269-cu ildə Pereqirin «Maqnit haqqında məktub» kitabı-

nı yazır və ilk dəfə olaraq maqnitlənmiş oxun şimala tərəf yö-

nələn ucunu şimal qütbü, əks istiqamətini isə cənub qütbü ad-

landırmışdır. Eyni zamanda kompası təkminləşdirmişdir. Uzaq 

keçmişdə kompasın əqrəbinin şimal istiqamətində yönəlməsini 

qütb ulduzunun cazibə sahəsi hesabına olduğu güman edilirdi. 

Ancaq sonralar məlum oldu ki, Yer kürəsinin müxtəlif 

yerlərində kompasın əqrəbi bu istiqamətdən 10

° 

kənara çıxır (bu 

ya  şərqə ya da qərbə  tərəfdir). Avropada ikinci bir kəşf oldu. 

Əvvəllər mexanik işləmiş Nyurenberq şəhərinin keşişi Qartman 

1544-cü ildə öz müşahidələri ilə müəyyən etmişdir ki, kom-

pasın şimal qütbü həmişə aşağı basılır. Həmin hadisəni bundan 

asılı olmayaraq ingilis dənizçisi 1576-cı ildə müəyyən etmişdir 

ki, kompasın əqrəbi Londonda üfiqi müstəviyə nisbətən 71

°

 50

' 

bucaq altında dayanır. Yüksək en dairələrində  əyilmə daha 

böyük qiymətə malik olur. Müəyyən olunmuşdur ki, cənub 

qütbündə kompasın  əqrəbinin cənub qütbü aşağı basılır. Bu 

kəşflə əlaqədar olaraq kompasın əqrəbinə təsir Yerin daxilində 

gizlənmiş maqnit mənbəyinin yerləşdiyi güman olunurdu. 

1600-çü ildə ingilis krallığının həkimi Gilbert «Maqnit və 

maqnit cisimi və Yer böyük maqnit kimi» kitabında yazırdı ki, 

hər hansı süni, yaxud təbii maqnit formasından asılı olmayaraq 

mütləq iki qütbə malikdir. Bu qütblər bir-birindən ayrıldıqda 

mövcud ola bilməzlər. 

Gilbert təcrübi olaraq Yerin nəhəng iki qütblü maqnitli 

cisim olduğunu sübut etmişdir.  İndi bildiyimiz kimi fəzada 

maqnit 

ətrafında sahə  mövcuddur. Gilbert hesab 

---

37 

edirdi ki, Yerin maqnit qütbü coğrafi qütbü ilə uyğunluq təşkil 

etməlidir. Bu fikir XX əsirdə təsdiqlənmədi, yəni paleomaqnit 

qütb coğrafi qütbdən 11

° 

  fərqli yerləşir.  İndi məlumdur ki, 

bizim planetin maqnit qütbü Yer maqnetizminin variasiyası 

nəticəsində coğrafi qütb ətrafında Yerini dəyişir. Müəyyən 

edilmişdir ki, Yerin maqnit sahəsinin elementləri sabit qalma-

yaraq zaman-zaman dəyişməyə  məruz qalır.  Əsrlik variasiya 

hələ XIV əsrdə qeyd olunub və öyrənilməyə başlanıb. 1722-23-

cü illərdə ingilis Qrem Yerin maqnit sahəsinin sutkalıq variasi-

yasını  aşkar etmişdir. Səlis variasiya ilə yanaşı qeyri-bərabər 

maqnit həyacanlanması müşahidə olunur. Buna maqnit burul-

ğanlığı deyilir. Maqnit burulğanlığı zamanı maqnit sahəsinin 

bütün elementləri tez dəyişməyə başlayır. Belə  vəziyyət bir 

neçə saatdan bir sutkaya kimi davam edir. 

Aşağıda göstərilənlər Yerin səthində müşahidə olunan 

maqnit sahəsinin müxtəlif səbəblərdən yaranan bir neçə 

sahələrin cəmi H

T

 olduğu müəyyən edilmişdir. 

                   H=H

o

+H

m

+H

a

+H

x

+

δH 

1.Yer kürəsinin yaratdığı bircinsli sahə H

0

 dipol sahəsi. 

2.Yer kürəsinin qeyri-bircinsliyi ilə  əlaqədar olan H

m 

 qeyri-

dipol sahəsi (buna bəzən böyük əraziləri  əhatə etdiyindən 

dünyəvi anomaliya deyilir). 

3.Yer qabığının yuxarı təbəqələrinin yaratdığı H

a

 sahə. 

4.Xarici təsirlərdən yaranan sahə H

x 

 

5.Variasiya sahəsi 

δH, bunun da yaranma səbəbi Yer 

kürəsindən xaricdə olması ilə  əlaqədar dipol və qeyri dipol 

sahələrin cəmi. 

                  H=H

0

+H

m 

  

buna Yerin əsas maqnit sahəsi deyilir. 

                H

a

=H

a

'

+H

a

''  

 

H

a

' 

regional anomaliya (Yer qabığının dərin qatları hesabına 

əmələ  gəlir və böyük ərazilərə yayılır), H

a

'' 

yerli, yaxud lokal 

anomaliyalar (Yer qabığının az dərinliklərindəki layların hesa-

bına yaranır və kiçik əraziləri əhatə edir). 

Çox hallarda 

H

0

+H

m

+H

x

=H

n

 buna 

normal sahə deyilir. Bu əvəzləmələri nəzərə alsaq 

38

görərik ki, Yerin tam maqnit sahəsi H

T

=H

0

+H

a

 normal və 

anomal sahələrin cəminə  bərabərdir. Beləliklə,  əgər Yerin 

səthində normal sahənin paylanması məlumdursa, onda maqnit 

sahəsinin anomal hissəsini təyin edə bilərik, bununla yanaşı 

maqnit planalmanın geoloji məsələlərin həllində istifadə olun-

ması, o cümlədən Yer qabığının üst qatlarının strukturunun 

öyrənilməsində qarşıya çıxan suallara cavab almaq üçün 

fövqəladə praktiki əhəmiyyətə malikdir. Beləliklə, normal sahə 

məvhumu  şərti xarakter daşıyır, bunun hansı  məqsədlər üçün 

istifadə olunmasından asılıdır. 

 

1.13. Yerin maqnit sahəsinin  Əsrlik variasiyası  və 

onun xüsusiyyətləri

  

Yerin maqnit sahəsinin  ən yaxşı  təsvirini dipol sahəsi 

verir və Yerin fırlanma oxundan 11,5

0

 kənara çıxır. Bu sahənin 

80 % -i dipol əyilmə sahəsi hesabınadır, qalan 20 %-i isə qeyri 

dipol sahənin hesabınadır. Yerin maqnit sahəsinin gərginliyi və 

istiqaməti sabit deyildir. Bir ərazidə geo maqnit vektorun 

istiqaməti 20

0

 dəyişir, digərində isə 2

0

.  Əsrlik variasiya dipol 

sahəsi hesabına baş verir, bu, Yerin fırlanma oxuna nisbətən 

əyilmiş dipolun rəqsi (yellənməsi) və qeyri dipol sahənin fır-

lanması hesabına yaranır. 

Yerin maqnit sahəsinin bu və ya digər elementlərini (D,J) 

dəyişməsinə əsrlik dəyişmə deyilir. Əsrlik dəyişmə sabit olaraq 

qalmır, əsirdən-əsirə dəyişir. 

Əsrlik variyasiyanı  təyin etmək üçün uzun müddət 

yeganə material olaraq maqnit abservatoriyalarının nəticələri 

olmuşdur. Bu materiallar yüksək keyfiyyətə malikdir, bu 

arasıkəsilməz dəyişmələrin orta qiymətinin nəticəsidir, bu 

məlumatlar stasionar cihazlarla ölçülür. Əsrlik variasiyanı 

öyrənmək üçün arxeomaqnit tədqiqatlar prinsip etibarı ilə yeni 

imkanlar yaratdı (36,37). Gildən hazırlanmış əşyalar bişirildiyi 

zamanı Yerin maqnit sahəsində otaq temperaturuna qədər 

soyuduqda qalıq maqnitlənmə əldə edir. Peçdə bişirilmə zamanı 

tarixi sənədlər vasitəsilə müəyyən edilir. Bu üsulun 

dəqiqliyi hələlik aşağıdır. Biz  əvvəldə qeyd etdik ki, ilk 

---