35
1067-ci ildə həmin ĢirvanĢah Yəzid ibn Əhmədin qızı ġamkuyəh bint Yəzid [də]
Helestan qalasında (P.V.) vəfat etmiĢ və cəsədini ġabranda atasının məĢhədində
(basdırıldığı yerdə) dəfn etmiĢlər (s.48). Məncə bu da həmin Gülüstan olmalıdır.
Qala Gülüstan adı ilə 1122-ci ildən zikr olunur
83
. ġamaxı vilayətində belə bir Qız
qalası beĢ verstlik xəritədə ġamaxının 35 kilometrliyində, Mərəzədən 10 km
Ģərqdə, indiki Bakı-ġamaxı dəmiryolu xəttinin 5 km Ģimalında bir təpə kimi
göstərilir.
Amma Rəhimzadə Ġbrahim ÇavuĢ Özdəmirin vaxtında ġirvan və
Azərbaycan hadisələrinə aid yazdığı əsərində “Gülüstan qalasının arxasında səfəvi
əmiri Abdulla xanın sarayı” deməklə, ġamaxının lap yanındakı yoldan və yaxud
indiki iki təpənin birisindən söhbət açır
84
. Samuel Gmelin 1770-ci ilin avqustun 20-
də ġamaxıdan Ağsuya gedərkən Ģəhərin bir neçə kilometrliyində “Qəle-Gülüstan”
xarabalığına gəlmiĢ, dağılmıĢ daĢ evləri görmüĢdür. [Müəllif] sonra deyir ki, bu
xarabalıqların arxasında baĢqa səyyahların da xatırladıqları “Kuzkəllə” [adlı yer]
vardır və bir təpənin üzərində yerləĢir. Bu bir sarayın (schloss) qalığıdır. Evin
otaqları və ocaqları indi də görünür. Səyyah sonra buradan Ağsuya gəlmiĢdir
(Reise durch Russland, III s. 71)
85
. Katib Çələbi (s. 345) Gülüstan haqqında “Sərt
və mətin, uca, xüsusi gözəlliyə malikdir” deməklə kifayətlənmiĢdir. Həmin Ģəxs
ġamaxıdan bir mərhələ (sic !) cənubda Kür çayı sahilində NovĢəhr qəsəbəsindən
[də] söhbət açır (s. 395, 399). Dərbənd tarixində Yəzidiyyəyə yaxın Qəlabad adlı
bir qala da xatırlanır (s. 47) ki, ĢirvanĢah IV Salar ibn Yəzidin qardaĢı Məmlan
1067-ci ildə burada sığınmıĢ və [sonra] öldürülmüĢdür. Cəsədi oradan Yəzidiyyəyə
(ġamaxıya) aparılmıĢdır (s. 47). Bunun hansı yer olduğu məncə məlum deyildir.
Məsudi dəniz sahilindəki Muğandan baĢqa guya indiki ġamaxı sancağının
cənubunda ayrıca bir Muğaniyyə olduğunu göstərir
86
. Hər halda belə bir qəsəbə
Kür çayının sol sahilində mövcud olmuĢdur. Necə ki, indi də Nəvahinin qərbində
Muğan [adlı] stansiya vardır. Ġstəxrinin Gotha (C) nüsxəsində Araz sahillərində
Vərsan ilə çayın (-11-) Kürə töküldüyü yer arasında Muğan göstərilir
87
. Kür
çayının Araz ilə birləĢdiyi yerdə olan Cavad körpüsündən səfəvi
88
və osmanlı
89
mənbələri və Oleari
90
xəbər verirlər. Ərəblər dövründə burada [olan] və keçən
dərsdə haqqında danıĢılan Bərzəncdən, daha doğrusu, “Bərdhiç”dən baĢqa [bir də]
83
Brosset, Histori de la Georqie, 1, 368.
84
Rəhimzadə, “Zəfəname-yi həzrət-i Sultan Murad”, Darülfünun, Halis Əfəndi, No 5732, vər. 35:
“QızılbaĢlar... Gülüstanın baĢında olan qalanın yanından Abdulla xan Ģəkərməkanın bina etdiyi
bünövrəsiz Sarayın önündən qəflətən Ģəhərə (ġamaxıya) soxuldular....”.
85
Bu abzas müəllifin III məruzəsinin sonunda verilmiĢ düzəliĢə uyğun əsas mətnə əlavə olunmuĢdur -
P.V.
86
Müruc,II,69.
87
Ġstəxri, s. 189.
88
Aləmara,s.513.
89
Katib Çələbi (orijinalda səhifə göstərilmir - P. V.).
90
(Ġqtibas göstərilmir - P.V.)
36
Dərinqin adı çəkilir. Bərzənç haqqında Yaqut Kür məqaləsində “Bərdədən keçib
Bədhiçə gəlinir” dediyi kimi, Bərzənc məqaləsində “Azərbaycanın hüdudunda bir
Ģəhər olub Kür çayı ilə əhatə olunur” yazır. Görünür [Ģəhər] iki çayın arasında
olmuĢ və bu səbəbdən də həm Kür, həm də Araza aid edilmiĢdir. Bundan baĢqa Ġbn
Rusta da (s. 89) Bərdhiçi Araz çayı yanında, onun Kürə qovuĢduğu yerdə,
Varsandan aĢağıda göstərir. Məsudi (Müruc, II, 75, 76) “Bərdhiç”i Bərvac (P.V.)
kimi yazır və bunu Kür üzərində Bərdəyə aid bir qəsəbə kimi tanıdır, Arazın Kürə
qovuĢduğu yerdə də “Sanariyyə adı ilə tanınan bir kənd”in olduğundan xəbər verir.
Karaulov (VIII, 77) bunu haqlı olaraq, bugünkü “Səngər”lə eyniləĢdirir. Hər halda,
“Bərdhiç” və “Sanariyyə”nin biri Kür, digəri Araz sahillərində olsalar da, çox
yaxın olmuĢlar. Dərtiq (P.V.) yaxud, Dərniq (P.V.) adı ancaq Ġstəxrinin Gotha
nüsxəsində mövcuddur
91
.
Bu yer ġirvanın sərhəd məntəqəsi və eyni zamanda Araz çayının Varsan və
sonra Muğan ərazilərini keçərək Kürə qovuĢduğu yerdə ġirvan kəndi kimi
göstərilir. Dərniq kəndi hər halda, Kür çayının sol sahilində Bərdhicin qarĢısında,
indiki Cavad və “Türkənd” kimi, qarĢı-qarĢıya mövcud olmuĢlar. Həmdullah
Qəzvini (mətn, 218) Kür çayının Araz və Qarasu çayı ilə birləĢdiyi yeri Bazar
Ənbarci adlandırır. Ənbarci elxani Ģahzadələrindən biridir
92
. [Bəs] Qarasu hansı
Qarasudur? Türyan çay Qarasuyudurmu? Yoxsa, Arazın sol qolu olan Qarasudur?
Katib Çələbiyə görə (s.396), Yurt Bazar Ənbarci Cavad deməkdir. 1604-cü ildə
səfəvi ordusu Cusr-i Cavaddan (Cavad körpüsündən - P.V.) Kür çayını keçdikdən
sonra Qarasu və Yasamal dağ keçidini aĢaraq ġamaxıya yaxınlaĢmıĢlar
93
. Qarasu
və Ağsu adları RəĢidəddində də vardır. Ağsu, eyni zamanda monqolca “Çağan
Muran” kimi də adlanmıĢdır
94
. Girdiman-çay hər zaman bu adı daĢımıĢdır. Bu ad
Hüdud əl-aləmdə də vardır. RəĢidəddində Girdimanın sahilindəki səhra DəĢt-i
Girdiman kimi adlanır. Abaqa xan 1265-ci ildə Cuci ulusu xanları ilə döyüĢlərində
(-12-) Dəlan Navur (göldən Girdiman çölünə qədər [ərazidə] düĢərgə salmıĢdı
95
.
Dəlan Navur indiki Hacıqabul gölü ola bilər. Həmin gölün yanında Qara Küdəri
adlı bir yer də göstərilir
96
.
De Goeje Londra, Ġndian Office № 1026 farsca coğrafiyasında Araz çayı
haqqında “Ərminiyyədən baĢlayaraq Muğan hüduduna gəlir və Mahmudabadın
yanında Kür çayına qovuĢur” yazıldığını xəbər verir
97
. Bu Mahmudabad Qızıl-
91
Ġstəxri, s.187, 189, haĢiyələri: Araz çayı Varsan qapısına çatana kimi axır, sonra təmiz bir yer olan
ġirvanın Dərinq (Dərniq, Dərtiq) rustaqına yaxınlaĢana qədər axaraq Muğanda qurtarır və Kür çayı ilə
qovuĢur (P.V.). Yenə bax: B.G.A. IV, 402, 404.
92
Onun nəsəb Ģəcərəsi barədə bax: Türk hüquq və iqtisad tarixi Məcmuəsi, I, s. 34.
93
Aləm ara, s. 513.
94
Came ət-təvarix, Topqapı nüsxəsi, vər. 242
b
95
RəĢidəddin, vər. 242
b
.
96
Yenə də orada, vər. 283
a
.
97
B. G. A., IV, 403: Ərminiyyədən baĢ alır və Muğan hüdudunda Mahmudabadın yanında Kür çayına
tökülür və dənizə axır (P.V.).