A bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
53
Num PaĢa gəldikdən sonra bir daha məscidə çevrilmiĢdir. ġimal qapısı tərəfdə isə böyük bağçalı və yonma daĢdan tikilmiĢ Xan sarayı vardır. Daxili çox bəzəkli olub divarlarında kitabələr, xanlar zamanına aid Ģəkillər olduğu söylənilir. Qalanın digər qismində rus əsgər qazarmaları, həbsxana və digər müəssisələr mövcuddur. RəĢid Əfəndioğlu bir də indiki Ģəhərin xaricində Göri-Çayın mənsəbində daha bir qədim qala qalığının olduğundan xəbər verir 163
. ġəki Ģəhəri haqqında osmanlı mənbələrində də məlumat vardır. 1581-ci ilin oktyabrın sonunda ġəki vilayətində olmuĢ osmanlı müəllifi AĢıq Çələbi əsl qəsəbəyə rast gəlməmiĢdir. ġəki hakimi ġahmir xandan “ġəki Ģəhərdir, yoxsa kənddir?” sorduqda, “Əvvəlcə ġəki bir Ģəhər idi. Lala Mustafa PaĢa ġirvanı aldığı zaman ġəki əhalisi əsgərlərin ehtiyacını təmin edə bilməyib Ģəhəri tərk edərək dağlara dağılmıĢlar. Osmanlı əsgərləri də qıĢda ġəkinin taxta evlərini odun əvəzinə istifadə etdiklərindən Ģəhər xarab olmuĢ və əhali kəndlərdə qalmıĢ (-149-), Ģəhərə dönməmiĢlər” cavabını almıĢdır. AĢıq Çələbiyə görə, bu vilayət çox abad və məhsuldardır 164
. Evliya Çələbi ġəkini ƏrəĢdən iki mənzil Ģimalda göstərir. Onun yazdığına görə, ġəki “Bir təpəcik üzərində, daĢdan [tikilmiĢ] gözəl qaladan ibarətdir. Gəncə qapısı və ġirvan qapısı adlanan iki qapısı vardır. Üç min ev, yeddi mebrablı məscid, karvansara və hamamlara malik bir qaladır”. Evliya Çələbi burada Mirzə Əlibəy camesi, LağuĢ Əhmədbəy, Üçüncü Murad camelərinin olduğunu söyləyir 165 . Hal-hazırda elm aləmində olan hakim fikir qədim ġəki Ģəhərinin Nuxadan baĢqa yerdə olması fikridir. Cənab Minorskinin söylədiyi bir rəvayətə görə, qədim ġəki indikı Nuxanın cənubi-qərbində ġəkili (ġhekili) adlanan kəndin yerində olmuĢdur 166
. BaĢqaları isə Ģəhərin ancaq 1772-ci ildə, qədim Ģəhərin güclü seldən xarab olduğu vaxtda indiki yerinə keçirildiyini, qədim Ģəhərin [isə] yenə eyni KiĢ çayının (kənarında), hal-hazırda Carabad adlanan yerdə olduğunu söyləyirlər 167 . Minorskiyə görə, Nuxa kəlməsinə XVIII əsrdən əvvəl təsadüf olunmur 168
. CanaĢviliyə görə, indiki Ģəhərin yerində əvvəlcə Nux-Patis kəndi mövcud olmuĢdur 169 . Amma Kərim Ağa və oğlu Mustafa Ağanın tarix [kitablarında] Ģəhər keçmiĢ və yeni dövrlərdə ġəki və Nuxa adlarının hər ikisi ilə adlanmaqdadır. Seqalın və Əbdüləli bəyin söylədiklərinə görə, Nuxa adı Nuxut kimi də tələffüz edilmiĢdir. Katib Çələbidə (s. 402) “ġirvan və Gəncə səmtlərinə yaxın Dağıstan ərazisində iri bir qəsəbə kimi böyük Nuxud kəndi” xatırlanır. Məncə bu indiki Nuxadır. Katib Çələbiyə görə, bu Nuxadan Xaçmaza, oradan da Qbaya gəlirlər. Bu, əlbəttə, Qəbələ olasıdır; çünki eyni müəllif deyir: “Nuxadan Gəncəyə gedən yolun üzərində bir mərhələ məsafədə Kiçi-
163 И. Азкомстарис, III, 65. 164 Mənazil əl-əvalim Nuri Osmaniyə nüsxəsi, №3032, vər. 271-272. 165 E. Çələbi, U, s. 289. 166 E.Ġ. “ġəki” məqaləsi 167 Изв Азкомстартс, Ш, 72 168 ĠE “ġəki” məqaləsi. 169 Gürcü Ģəhzadəsi VaxuĢti, Gürcüstanın coğrafiyası, ruscası (Записки Kaвказиского отдела Русского географического общества, книжка XXIV,вып. 5, Тбилиси, 1904) s. 117 haĢiyə 54
Dəhənə mövcuddur. Ulu-Dəhənə Kiçi – Dəhənədən iki mildə (təqribən 4 km) Gəncə yolunun bir tərəfində qalır. Həmin Ulu-Dəhənədən iki dayanacaqda Xaçmas, oradan iki mənzildə Qba yerləĢir”. Bu son Qba da əlbəttə Qəbələdən, Xaçmas, Kiçi və Ulu-Dəhənə isə bu gün Nuxa-Gəncə və Nuxa-Qəbələ arasında olan kəndlərdən olmalıdır 170 . Buna əsasən (-150-) Nuxa, Nuxud qədim ġəki kəlməsinin sinonimi olaraq XVII əsrin baĢlanğıcında, ehtimal ki, hələ XVI əsrdə iĢlənmiĢdir. Mustafa Ağanın tarixində vilayət mərkəzi olan ġəkinin səfəvilərdən əvvəl Qutula xanın oğlu ġəkixan zamanında indiki Nuxanın 20 km cənubunda və indiki Ģose yolunun üzərində, hazırda Cəfərabad ilə Haybulaq arasındakı Aravətən kəndinə köçürüldüyü göstərilir 171
. Həmçinin Əbdüləli bəy ġıkinin məĢhur alimlərindən Əyri-Boyun Əbdürrəhim Qazının vilayət mərkəzinin bir zamanlar Turğut-Navur yanında olduğu barədə bir rəvayətin mövcudluğunu bildirdiyini söyləyir. Amma bu ġəki, tarixçi və ravilərin ümumi qənaətinə [görə], Ģəhərin səfəvilər və osmanlılar dövründəki indiki yerində olduğu mərkəzindədir. Hal- hazırda bu Ģəhər Qafqaz dağlarının qollarından birinin alçaq yamacının sonunda, 750 metr yüksəklikdə yerləĢir. Əgər Ģəhər, Məqdisinin dediyi kimi, bir zamanlar düzən yerdə mövcud olmuĢdursa, bu ancaq XV-XVI əsrlərdən daha əvvəlki dövrlərdə ola bilər. Bununla bərabər, KiĢ çayının böyük sellər vaxtı dağıntı törədərək ġəkinin ətraf məhəllələrini (bəlkə, bir vaxtlar iç qalasını da) baĢqa уerə köçürməyə məcbur etdiyi də məlumdur. Hal-hazırda ġəkidə mövcud olan Xan sarayı Kör Mehmed Həsən xan tərəfindən 1797-ci ildə tikilmiĢdir 172
. Sarayın qısa tarixini Əfəndioğlu RəĢid bəy vermiĢdir 173 . Bura 1925-ci ildə həmin RəĢid bəy, ġərifoğlu, Tağıoğlu, Ġsmayıloğlu tərəfindən tədqiq edilmiĢdir 174
, lakin həmin tədqiqatların nəticələri hələlik mətbuatda nəĢr olunmamıĢdır. Qalanın inĢası, Mustafa xana görə 175 Hüseyn xana (1765), digərlərinə görə 176
Kör Mehmed Həsən xana (1790) aid edilməkdədir. Bu, əlbəttə, Ģəhərin iç qalasıdır. Evliya Çələbinin söylədiyi iki qapılı qala indiki qalanın yerində daha əvvəllər mövcud olmuĢ bir qala ola bilər. ġəhərin qədim çöl qalası RəĢid bəyin dediyi Gör-Çayda divarlarının qalığı qalmıĢ qala olmalıdır ki, [hələ] tədqiq olunmamıĢdır. ġəhərin dabbağçılar məhəlləsindəki came [məscidini] də əhali osmanlılar dövrünə aid abidə kimi tanıyırmıĢ. ġərifoğlu Ģəhərdə “Almalı” adlanan alçaq qaya üzərindəki camedə onun 1692-ci miladi ilində tikildiyini
170 Katib Çələbi ġirvan və Muğan məntəqələri haqqında [danıĢarkən] bizə məlum olmayan, ehtimal ki, rəsmi marĢrutlardan istifadə etmiĢdir; amma, bunları öz bildiyi kimi təsnif edərək yanılmıĢdır. O, bu marĢrutda da Xaçması Quba vilayətindəki Xaçmasla eyniləĢdirərək Qəbələni Quba oxumuĢ ola bilər. 171 Кавказский вестник, 1902, № 1, с. 74. 172 Изв. Азкомстарис, III, 65. 173 Изв. Азкомстарис, III, 65. 174 Изв. O.O. изуч. Аз., II, 67 175 Кавказский Вестник, eyni I, s. 8 176 Изв. Азкомстарис, III, с. 72. Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|