A bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu

55 

 

bildirən bir daĢ lövhə oxumuĢdur

177

. ġəhər [əhalisinin] içdiyi su (-151-) çay suları 

deyil,  dağlardan  doqquza  qədər  borularla  gətirilən  bulaq  sularıdır  ki,  təbii 

xüsusiyyətləri tədqiq olunmuĢsa da,

178

 [çəkilmə] tarixləri öyrənilməmiĢdir. Hüdud 

əl-aləmin müəllifi ġəki nahiyələri haqqında [danıĢarkən] digər mənbələrdə təsadüf 

olunmayan iki Ģəhər -Suq əl-Cəbəl  və Sənbatman barədə məlumat verir. [Müəllif 

bunlardan] birincisi haqda:  “ġəkiyə tabe Ģəhər olub Bərdə hüdudundadır”, ikincisi 

barədə: “ġəkinin son hüdudunda hasarı qüvvətli bir Ģəhərdir; hər iki Ģəhər abaddır” 

yazır. Bu Ģəhərlərin yerləri məncə məlum deyildir. Teymurun 1386-cı ildəki səfəri 

ilə  [əlaqədar]  ġəki  ətrafında  Tənkğut  və  Aqcəb  vilayətləri  göstərilir

179

.  Tənkğut 

monqollar dövründə  gəlib  məskunlaĢmıĢ bir qəbilənin adıdır.  Ġndi də  bu adda  bir 

kənd  Zaqatala vilayətində (64

30

 - uzunluq, 41

30

 -en dairəsində) mövcuddur. 1399-

cu ilin sonunda Teymur Arran-Qarabağından ġəkiyə gəlib ġəkinin dağ və meĢəlik 

ərazilərində  XəmĢa  dərəsi  adlı  yerdəki  qeyri-müsəlman  əhlinə  qarĢı  yürüĢ  etdi. 

Zəfərnamənin  öz  məlumatma  görə,  XəmĢa  buradakı  kafirlərin  baĢçısının  adı  idi; 

qaçdı, Teymurun əsgərləri də onu Aq-su dərəsinə qədər təqib etdilər

180

. Minorskiyə 

görə,  bu  XəmĢa  Kaxetiyadakı  Eliseni  ola  bilər.  Aq-su  isə  ġəkinin  qərbindəki 

Qurmux çayının bir qolu olan Aq-su olmalıdır

181

.  

ZAQATALA  -  ġəkinin  qərbindəki  vilayətlərdən  Alazan  hövzəsinin  bir 

hissəsi  hal-hazırda  Azərbaycana,  Jora  hövzəsi  isə  tamamilə  Gürcüstana  aiddir. 

Alazanın türkcə adı Qanıq-suyu və yaxud Qınıq-suyu, Joranın türkcəsi isə Qubur-

suyudur. Səfəvi və osmanlı mənbələrində bu iki ad iĢlənilir

182

. Dorna görə Alazanı 

yerlilər  Qanıq-çay  adlandırırlar

183

.

 

Amma  bu  gün  Azərbaycanda  nəĢr  edilmiĢ  və 

mənim  gördüyüm  xəritədə  hər  iki  çayın  gürcü  adları  yazılmıĢdır.  Qanıq,  yaxud 

Qınıq  Türkmən-oğuz    qəbiləsinin  adıdır.    Qabur,    Qubur    isə  türkcə  su  yolu,  su 

borusu  deməkdir.  Qanıq  hövzəsinin  ġəkiyə  bitiĢik  hövzələri  (-152-)  Məsudidə 

(Müruc, II, 67) və Hüdud əl-aləmdə (vər. 33

a

) Sənariyə adlandırılmıĢdır. Ġstəxridə 

(s.193) ġəki ilə Sənariyə arası Əbriyə (P.V.) , digər nüsxəsində isə (B.G.A.IV, 405) 

Ənbəriyə (P.V.) adlanmıĢdır. Bəlazuridə Tiflis tərəfdən gələrkən (s.203) bugünkü 

Kaxetiya  (Xaxit  -  P.V.)  Kuxitiye  (Xuxit  -P.V.),  sonra  sıra  ilə  Ərthal,  Alan  qapısı 

yəni Dəriyal keçidi, Sanariyə Düdaniyə, yəni yuxarı Samur göstərilir. Ġbn Əsəm əi-

                                                           

177

 Изв. O.O. изуч. Аз. II, 69. 

178

Изв. О.О. изуч. Аз., VI, 126 ilh.  

179

ZN, 1,405.  

180

ZN, I, 222-227.  

181

Minorsky Transcaucasien. Journ. Asiat, 1930, II, 104-107.  

182

Aləm  aray-i  Abbasi,  s. 616:  rudxane-yi  Qanıq  (P.V.),  s.  175:  ab-e  Qubri  (P.V.),  s.614:  rudxane-ye 

Qubri ( P.V.); Ali, Kunh əl-əxbar, s. 494: nəhr-e Qənəq (P.V.) ilə nəhr-e Qabur (P.V.) , 495

a

: Qahıq 

(P.V.);  Nüsrətnamə,  vər.  132:,  Ab-e  Qubr,  Qubr  suyu,  Qanıq  (P.V.);  ġücaətnamə,  19

a

:  Qənəq  (P.V.); 

Rəhimzadə  Ġbrahim-ÇavuĢ, 21

a

  :  Qanəq  suyu  (P.V.),  19

a

,  22

a:

  Qənəq  suyu  (P.V.),  19

b

:  Nəhr-e  Qabur 

(P.V.); Hammer tarixi, türkcəsi, VII, 65-66.  

183

Dorn.  Kaspi,  329,330.  Bu  adın  Qanıq  və  Qınıq  kimi  tələffüz  olunması  eyni  adı  daĢıyan  Oğuz 

tayfasının adının da iki Ģəkildə tələffüz olunduğunu göstərir.  

---

56 

 

Kufidə  də  Sanariyə  və  Kaxetiya  ауrı  verilir

184

.    Sonrakı  tarix  [əsərlərində]  , 

məsələn,  səfəvi  və  osmanlı  mənbələrində,  Sanariyə  adına  heç  təsadüf  edilmir  və 

yalnız  Kaxit  və  baĢqa  adlar  göstərilir.  Sanariyə  adı  Ptolomeydə  də  vardır 

(Eavagol).  Saint-Martin  bunu  erməni  mənbələrində  Dzanar  [kimi]  yazılan  vilayət 

ilə    eyniləĢdirir

185

.  Professor  Marra    görə,  bunlar  Qanıq  (Alazan)  çayının  baĢ 

tərəflərindəki bugünkü ThuĢ adlı çeçen qəbiləsindən ibarətdirlər

186

. Xəlifəliyindən 

əvvəl  qısa  bir  müddətdə  Erməniyə  valisi  olmuĢ  Abbasi  xəlifəsi  Əbu  Cəfər  əl-

Mənsur Erməniyədə olduğu vaxt Sanariyədə Kəbran ərazisində qalmıĢdır

187

. Qanıq 

və Qobur hövzələri monqollardan əvvəl xristian və qeyri-türk ünsürlər ilə məskun 

idi.  Bununla  belə,  burada  türklər  çox  qədimdən  yerləĢməyə  baĢlamıĢlar.  Hələ 

əməvi  Mərvan  ibn  Məhəmməd  Dariyal  keçidi  tərəfdən  etdiyi  Xəzər  səfərində 

Xəzər  ölkəsindəki  “Səqalibeh”dən  20  min  ailəni  Kaxetiyaya  gətirərək 

yerləĢdirmiĢdir,  lakin  onların  [öz]  əmirlərini  öldürərək  qaçdıqları  Bəlazuridə  (s. 

208)  qeyd  olunmuĢdur.  Sonralar  səlcuqilər  zamanında  bəzən  toplu  qıpçaq 

qəbilələrinin  burada  yerləĢdirildiklərinə  dair  xəbərlər  vardır.  О  cümlədən  1118-ci 

ildə  gürcü  kralı  II  Davidin  yardım  üçün  Dariyal  keçidini  keçib  gedən  40.000 

qıpçaq ailəsini bu tərəflərdə yerləĢdirdiyi məlumdur

188

. Ancaq Qanıq nəhrinin orta 

hissələrində, sahillərində indiki Zaqatala vilayətinə, xüsusilə  Azərbaycan tərəfdən 

gəlib yerləĢən türk qəbilələri öz mövqelərini mühafizə ede bilmiĢlər, baĢqaları [isə] 

ya  özləri  çıxıb  getmiĢlər  və  yaxud  hökumətlər  tərəfindən  baĢqa  yerlərə 

köçürülmüĢlər. Nuxanın yuxarısında KiĢ çayı üzərində KiĢ Ģəhəri mövcuddur. Bu 

çox  qədim  Ģəhərlərdəndir.  Erməni  mənbələrinə  görə,  xristianlıq  qəbul  edən  ilk 

arranlıların  baĢçısı  ilk  kilsəni  həmin  GiĢ-KiĢdə  bina  etmiĢdir  (-153-).  ġəhər 

Tsuketiye adı ilə tanınmıĢ bir xristian sancağının mərkəzi olub

189

, əvvəlcə ġəkiyə, 

sonra  isə  ĢirvanĢahlara  aid  idi.  Sonradan  tamamilə  Nuxaya  ilhaq  edildi.  Qanıq 

çayının Əgri-çayın qərbindəki ikinci sol qolu olan Qurmux-çayı kənarında Qurmuq 

qalası  mövcud  idi.  Ġndi  ona  Ġlisu  deyirlər.  Minorskinin  fikrincə,  türkcə  Ġlisu 

gürcücə  Eliseni  kəlməsinin  türkcələĢdirilmiĢ  Ģəklidir.  Burada  qaynar  mədən  suyu 

da vardır. Eliseni Qanıq çayının sol sahilində KiĢ-çay ilə Beyləqan-çay arasındakı 

yerlərə aid edilirdi

190

. 1587-ci ildə ġah Abbas Qurmux qalasına islamı qəbul  edən 

gürcü  Ģahzadəsi  VaxaxiĢvilini  sultan  (baĢçı)  təyin  etdi.  Onun  oğlanlarından  Əli 

Sultan  tanınırdı  və  bura

 

XIX  əsrdə  ruslar  tərəfindən  ləğv  edilincəyə  qədər,  Ġlisu 

sultanlığı  adı  ilə  sultanlıq  oldu.  [Ġlisu]  1747-ci  ildə  Nadir  Ģahın  vəfatından  sonra 

tamamilə  müstəqil  oldu.  Əhalisi  ləzgilər,  müsəlman  gürcülər  və  monqollardan 

                                                           

184

Topqapı  nüsxəsi,  c.  II,  vər.  242:  əs-sanariyalılar  kafirlər  tayfasındandır.  Harran  /Curzan/  ilə 

torpağında olan əs-Sanariyə və Xaxit əhalisi birlik /icma/ yaradıblar (P.V.).  

185

Saint Martin, Memoires historiques et geographiques sur ĠArmenie. I, 233-5.  

186

Builetins de LAkademie Russe, 1916ġ p. 1379-1408; Minorsky. E.Ġ. “Tiflis” məqaləsi, s. 797. 

187

Ġbn Əsəm əl-Kufi, с II, vər. 236

а

.  

188

Brosset, Histori de la Georgie, I, 363. 

189

VaxuĢti, s. 115. 

190

VaxuĢti, s. 117.  

---