A bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
57
ibarət idi. ġahzadə VaxuĢti buradakı qəbilələri monqol adlandırır. Hal-hazırda burada qıpçaq, cəlair, Ģeyxlər, əmircanlı, əlibəyli, inaxlı kimi qəbilə adları vardır. Müstəqil Ġlisu sultanı Əhməd Sulan 1803-cü ildə Beyləqan əhalisi ilə bərabər rus tabeliyini qəbul etdi. Axırıncı sultan Daniyal Bəyə ancaq Qurmux hövzəsi tabe idi. Qurmuxun qərbində, hal-hazırda Zaqatalanın yanındakı çay gürcü mənbələrində Pipinet adlanır. Qəsəbə də bu adda idi. Kaxetiyanın gürcü hakimi V Levan (1520-1574) buraya Lək ləzgilərini dəvət edərək yerləĢdirdi və qəsəbə Car, Djar (yaxud - Çari - P.V.) adını aldı 191
. Bunun beĢ-altı km cənubundakı Tala, kəndi ilə bərabər, Çarutilə adı ilə tanınmıĢ və buradakı ləzgilər Nadir Ģaha qarĢı ciddi müqavimət göstərdiklərindən (1739-cu ildə) darmadağın edildilər. Bu hadisə ilə əlaqədar ləzgilərin (Car, Carux, Əqzipər - P.V.) adlı istehkamlarının adı çəkilir 192 .
olunmuĢ ad olmalıdır. Eyni zamanda Minorski bu kəlməni Zekat Əli [kimi] oxuyur. Amma mənim öyrəndiyimə görə, Tala və Tələ bu vilayətin ləhcəsində meĢə içindəki yüksək yerdə olan məskən, ev mənasında, Kazak (Qazax) sancağı türkləri ləhcəsində isə ümumiyyətlə “yüksək alan” (meydan) mənası kəsb edən türkcə sözdür. [Bu söz] kitablarda Tib (P.V.), tarixçi Alidə fəthə ilə Təl (P.V.) yazılmıĢdır. Bu tərəflərdə axırı həmin kəlmə ilə qurtaran bir neçə kənd adı vardır. Zaqatala [adının] yerli tələffüzü “Zakartala” [Ģəklindədir]. Görünür [bu ad] Zakar, yaxud Zakir adlı (-154- ) birinə mənsub “alan” və ya “məskən” deməkdir. Nahiyənin Qanıq çayına yaxın yerlərində, Sarısu adlı vadidə, Ġti-Tala adlı kənd vardır. Rusların Balacar yanındakı Hacı-Həsən kəndindən baĢlayıb ġamaxı, Qəbələ və ġəki istiqamətindən Sığnağa gətirmək istədikləri və proyekt halında qalmıĢ dəmiryolunun qərb hissəsi həmin Ġti- Talanın yanında Qanıqı (Alazanı) keçir. Alidə Ġttelə yazılan bu ad Evliya Çəbbi tərəfindən Ġt-Tili oxunmuĢdur ki, uydurma deyilsə, [buranın] əhalisinin hələ Evliya Çələbinin zamanında monqolca danıĢdıqlarını göstərir. Həqiqətən bu ərazilər tamamilə monqollar dövründə gələn qəbilələr tərəfindən məskunlaĢmıĢ yerlərdir. [Onlar] Evliya Çələbinin dövründə də qədim dillərindən bəzi kəlmələri qoruyub saxlamıĢ ola bilərlər 193 . Bu ərazinin qərbindəki Beyləqan-çay nəhri və Beyləqan qəsəbəsi də (müasir Belokan - P.V.) gürcü mənbələrinə görə, çox qədimdir. Gürcü müəllifi CanaĢvili bu çayı və qəsəbənin adını gürcü dilində izah etsə də, belə olmayıb; Arran və Dərbənd tərəflərindəki Beyləqanlar (18) kimi [onun da] Arran və yaxud Yəhudi Xəzər mədəniyyəti ilə əlaqədar bir adın olması ehtimal edilə
191
VaxuĢti, s. 117. 192
Mirzə Mehdi xan, 159, 219, 220. 193
Evliya Çələbi Dərbənddən Dağıstan yolu ilə Tiflisə qayıdarkən ġəki və Zaqatala vilayətlərindən keçmiĢ və oralarda monqolca sözlər də eĢitmiĢ, amma bu dili qaytaqlara aid edərək qarıĢdırmıĢdır. Qəbələ, ġəki, Zaqatala vilayətlərinin bəzi yerlərində monqol dilinin hakim olduğu coğrafi adlardan da məlum olur. Calut, Könqut, Tanqut, Cunut kimi monqol qəbilə adları ilə bərabər Zekrit, Sabalut, Zunut, Uxut, Ermənit kimi yerli adlar da monqolca cəm Ģəklini qəbul etmiĢlər.
58
bilər. Əslində bu Beyləqanda da yəhudilər yaĢamıĢdır 194 . Qanıq çayının Beyləqan nahiyəsi ilə üzbəüz cənub sahilində Qaraağac və Sığnaq nahiyələri vardır. Sığnaq qədim yunan mənbələrində KanBuonun, ərəblərdə (Bəlazuri və baĢqalarında) Qambizan adlanır. Ərəblər buranı hələ 646-cı ildə fəth etmiĢdilər. Gürcü mənbələrinə görə, bu nahiyə, yaxud qəsəbə eyni zamanda Kisiqi və əhalisi Kitzili adlanmıĢdır 195
. Qaraağacın yanında hal-hazırda Tsarskie Kolodtsi adlanan qəsəbənin keçmiĢ adı Dedolis imiĢ. Qızıl Orda xanı Вərkə xan bu əraziləri özünə tabe edərək həmin dövrdə buralarda (görünür DəĢti-qıpçaq tərəfdən) bir çox monqol qəbilələri və xüsusilə, Padar qəbiləsini yerləĢdirmiĢdir. Dedolis qəsəbəsi də türkcə TükürmiĢ adlanmıĢ ola bilər. Sığnaq və Qaraağac da о zaman intiĢar tapmıĢ olmalıdır. Sığnaq, yaxud yerli tələffüzə görə, Sığnax kəlməsi, Dorna görə, “təbii istehkam yeri” 196
deməkdir. Bu söz, həmin mənada Qafqaz Azərbaycanının dağlıq yerlərində, osmanlı və Nadir Ģaha aid tarix kitablarında çox təsadüf olunur 197
. Bu (-155-) kəlmə “Qala” mənasında da iĢlənilir. Sır-Dərya hövzəsində bu adla Sığnaq Ģəhəri olduğu məlumdur. ġahzadə VaxuĢtinin verdiyi məlumata görə, səfəvilər dövründə bu vilayəti idarə edən xanlar indiki Qaraağac ətrafında böyük saraylar tikdirmiĢlər. Qaraağacdan Qubur (Yora) çayının Kürə töküldüyü уerə qədər bütün bu ölkə, [əhalisinin] əksəriyyətini təĢkil edən padarların adı ilə, Upadar adlanmıĢdır 198 . Səfəvilər dövründə burada “Ġyirmi dörd Qacar” adlanan qəbilə yerləĢdirilmiĢ, amma onlar [sonradan] həmin ərazidən geri dönmüĢlər 199
. Nadir Ģah bütün bu vilayəti xaraba qoydu. [O,] Padarlı və Muğanlı qəbilələrini buradan köçürüb baĢqa vilayətlərdə və Xorasanda yerləĢdirdi. Hal-hazırda Qanıq - Qubur arası [ərazilər] Gürcüstana aiddir (-156-).
(1) - Ə.Z.Vəlidi kril qrafikasında olan əsərlərin adlarını, texniki səbəblər üzündən latın qrafiki ilə vermiĢdir. Tərcümədə həmin əsərlərin adlarının orijinalda olduğu kimi, yəni kril əlifbası ilə yazılması məqsədəuyğun sayılmıĢdır. (2)
monqollar dövründə də belə olduğu barədəki fikri birmənalı qəbul edilə bilməz. Nəzərə almaq lazımdır ki, monqollar dövründə Azərbaycan adı ilə təkcə cənub əraziləri, yəni tarixi Atropatena ərazisi deyil, eyni zamanda vahid Azərbaycan vilayəti nəzərdə tutulurdu. Belə ki, Azərbaycan həm vahid vilayətin, həm də onun bölündüyü 4 əyalətdən birinin adı idi (geniĢ məlumat üçün bax: V.Z.Piriyev.
194 VaxuĢti, s. 118. 195 VaxuĢti, s. 120. 196 Von Natur sehwer zugaengliche Ort (Dorn, Geschichte der Georgier, s. 335). 197 Ġskəndər MünĢi, s. 62, 634, 635; Mirzə Mehdi xan, s. 145, 156. 198 VaxuĢti, s. 117, 119. 199 Ġskəndər MünĢi, s. 718,721.
Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|