A bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
44
“Çuxur Qəbələ” kəndi yanında Qoçalançay və Qaraçay adlı çayların birləĢdikləri yerdədir. Xarabalıq əvvəlcə Əfəndi oğullarından RəĢid bəy və PaĢa bəy tərəfindən, 1925-1926-cı illərdə isə ġərifoğlu, Cəfərzadə və RəĢid Əfəndioğlu tərəfindən tədqiq olunub nəticələri Azərbaycanı tədqiq cəmiyyəti məcmuələrində nəĢr olunmuĢdur 128 . Ġndiki xaraba yeri 15-20 hektar olsa da, ərazisi yerli əhali tərəfindən əkin sahəsi kimi istifadə olunduğundan, abidələri yaxın vaxtlarda dağıdılmıĢdır. Qala divarının bürc və qapılarının qalığı mövcuddur. Qəbələ Ģəhəri Albaniya Ģəhərləri sırasında Strabonda Xabalax, Ptolomeydə Xabalax kimi qeyd olunmuĢdur. Ġranda Qubad ibn Firuzun (488-531) hakimiyyətinin sonlarına yaxın sasani ordusu Araz və sonra (-127-) Kür çaylarının Ģimalına keçərək, NuĢirəvan dövründə Dərbəndə kimi bütün Albaniyanı iĢğal edincəyədək, buralar xəzərlərə, daha doğrusu, hunlara tabe [vəziyyətdə] qalmıĢdır. Bəlazuri (s. 194) Ģəhəri doğrudan-doğruya Xəzər Ģəhəri kimi göstərir (Qəbələ Ģəhəri və o xəzərlərindir - P.V.). Ərəbcə Dərbənd tarixində bu məsələyə aydınlıq gətirən mühüm bir qeyd vardır: 48-ci səhifədə [yazılır ki] ĢirvanĢah Fəriburz ibn Salar zamanında, yəni 1067-ci ilin iyun, yaxud iyulunda (hicri ilə 459-cu ilin Ģaban ayında) bu ĢirvanĢahın xalasının oğlu LəĢgərsiyanı Qəbələdə Quni (yaxud Quin - P.V.) əhalisindən bəziləri öldürdülər. ġirvanĢah LəĢgərsiyanın intiqamını almaq üçün Quni əhalisini qarət edib bir çoxlarmı öldürtdü, heyvan sürülərini apardı, kəndlərini dağıtdı. Buradakı quni (- P.V.), yaxud quin (P.V.) hərhalda qədim hunların qalıqlarından ibarət olmalıdır ki, [bu da onların] Qəbələ tərəfində kəndlər təĢkil edərək yaĢadıqlarını göstərir. Göyçə və AğdaĢ nahiyələrindəki Xunlu, Qoyunlu, Qoyun-keçidi kimi coğrafi adlar da, ehtimal ki, həmin qədim Quni, Quin adları ilə əlaqədar olmuĢdur. Ərəblər Qəbələni 646-cı ildə fəth etdilər. Qəbələ məntəqəsinə türk ünsürlərinin yerləĢdirilməsi ilk islamiyyət dövründə də davam etmiĢdir. Ġbn Əsəm əl-Kufinin verdiyi məlumata görə, Cərrah ibn Abdullah əl-Həkəmi 722-ci ildə (104 h.) Dəmir Qapını (Dərbəndi - P.V.) keçərək Xəzər Ģəhərlərini tutduqda Dəmir Qapıdan [sonra] ikinci dayanacaq olan Tərğu [məncə - P.V. - yəni indiki Petrovski = Maxacqala 129 ] Ģəhərinin əhalisi olan xəzərləri Qəbələ vilayətindəki Qassaniyə kəndinə köçürmüĢdür 130
. Bu iki kəndin indi harada olduğunu bilmirəm. ġirvanın 1578-ci ilə dair osmanlı idarə bölgüsündə Ğəssani adlı bir livanın
128
Изв. Aзкомстарис, III, 68,073; Изв. O.O. Из. Aз., II (1926), c. 74-76; IV (1927), c. 174-184. 129
Ġbni Əsamda Dərbənddən 6 fərsəxdə olan Ran çayından “Ġki qalaya” (Hüsneyn-P.V.) gəlindiyi və üçüncü gün Tərğuya gəlindiyi göstərilir. Buradakı Ran indiki Uluçay, Ġki qala - Qayakənd, Bərğu - Tərğu isə Maxacqala olmalıdır. Bələncər Ģəhəri Sulaq çayı, Səməndər isə Terek çayı hövzələrində mövcud olmuĢdur. Mən bunları baĢqa bir məsələ ilə əlaqədar izah etmək niyyətindəyəm. 130 Ġbn Əhməd əl-Kufi, Topqapı Sarayı, Əhməd-i Sales (III Əhməd-P.V.) hissəsi, № 2956, s. 179 b Sonra
onlar (Bərğu - ola bilər Tərğu, Yərğu əhalisi) sülh istədilər, əl-Cərrah onların istədiklərinə cavab verdi və onları Qəbələ deyilən rustaqa sıxıĢdırdı. Onları Qəssaniyə deyilən kənddə yerləĢdirdi (P.V.). Dornun nəĢr etdirdiyi farsca və cağatayca Təbəri iqtibaslarında Qəsaniyə (P.V.) əvəzinə Həsameh, Həsamiyə ( P.V.); alman dilinə tərcüməsində Hasamah yazılması heç bir Ģəkildə anlaĢılmır (Dorn, Tabarys Nachrichten über die Chasaren, s. 467, 513, 556).
45
olduğunu demiĢdik. Dal Mehmet Asəfi PaĢanın özünün Qəbələ qalasını müdafiə etdiyinə dair məlumatında Ğəssani sancağı adı ilə Qəbələyə yaxın bir nahiyə göstərilir və bunun “Bəyi”nin də osmanlılara sadiq və inanılmıĢ bir Ģəxsiyyət, yəni sünni olduğu bildirilir 131
. Bu Qəssaninin Ġbn Əsamdakı Qəssaniyədən ayrı bir yer olmadığı bəlli olur. Əgər bu kənd hal-hazırda mövcuddursa, burada qədim xəzərlərin izlərinə də təsadüf olunmalıdır (-128-). Qəbələyə Ttirküstanın Ģəhər əhalisindən də mühacirlərin gəlib yerləĢdiyi məlum olur. Qəbələnin yan tərəfində hal-hazırda Dizəxli kəndi vardır 132
. Dizəx Səmərqəndin Ģimalında, xəritələrdə Cizəx kimi yazılan Ģəhərin adıdır. Qəbələ hələ 646-cı ildə xəlifə Osmanın vaxtında Bərzicdə Kür çayını keçərək gələn Sultan ibn Rəbiə tərəfindən fəth edilmiĢdi. Görünür bu Ģəhərdəki [eləcə də] ġəki və Kaxetiyadakı Qanbizanın yerli hakimləri öz ərazilərində muxtariyyətli idarəçiliklərini miihafizə edə bilmiĢlər. Sonradan da Qəbələ və ġəkidə xristian çoxluğu hakim idi. Məsudi zamanında Qəbələ quldurlar və qarətçilər məskəni adlandırılırdı 133 . ġəhər hərçənd ki, müsəlmanlarla məskunlaĢmıĢdı, ətrafındakı bütün əhalisi qeyri-müsəlmanlardan ibarət idi. Hakimi Ənbəsəh Ğur adında bir Ģəxs idi. Məqdisi (s. 376) Qəbələ haqqında “MöhtəĢəmdir, çayı Ģəhərin xaricindən axır. Camesi isə uzaqda olub təpənin üzərində yerləĢir” xəbərini verir. Hüdud əl- aləmdə isə yazılır: “Qəbələ ġəki, Bərdə və ġirvan arasında zəngin bir Ģəhərdir. Buradan çoxlu qunduz ixrac olunur” (vər. 33 b ). Ġstəxrinin Gotha (C) nüsxəsində Qəbələnin adı çəkilməyib, yalnız о zamankı hakiminin adı ilə Əbisəh (P.V.) yəni Ənbəsəh (P.V.) məmləkəti kimi adlandırılır. Ġstəxri ġirvana qonĢu olan Lirandan bəhs etdikdən sonra deyir: “Ənbəsəhinin ölkəsi bir vilayətdir. Kəndləri çox deyildir. Möhkəm qalası vardır. Vilayətin arxası (yəni Ģimal tərəfi) Ləzgi məmləkətinə və dağlarına söykənir. Onlar Ənbəsəh ölkəsini müdafiə edirlər, çünki Ənbəsəh hakimi ilə münasibətləri yaxĢıdır”. [Müəllif] sonra ġəkidən bəhs edir 134 .
mövcuddur: 981/2-ci ildə Qəbələ hakimi Əbd əl-Вər ibn Ənbəsəh adında birisi idi (s. 40). Adından anlaĢıldığına görə, müsəlman idi. ġirvanĢah IV Məhəmməd ibn Əhməd ibn IV Məhəmməd Ģəhəri onun əlindən aldı. Əbd əl-Bər Kərzol (yaxud, Kəzrol - P.V.) adlı bir qalada hakimiyyətini mühafizə edə bilsə də, həmin V Məhəmmədin qardaĢı ĢirvanĢah IV Yəzid 999-cu ildə bu Kərzolu da ələ keçirdi (s.
131 ġücaətnamə, Yıldız nüsxəsi, vər. 139 b . 132 Изв. Азкомстарис, III, 69. 133
Müruc, II, 68; Qəbələ ..... о quldur, səfil və əxlaqsız adamların sığındıqları yerdir (P.V. ). Məsudinin Paris nəĢrində Qəbələ (P.V.) kəlməsi Qilə (P.V.) Ģəklində yazıldığından fransızca tərcüməsində Kilah kimi verilmiĢdir. Karaulov (VIII. 57. 75) bunu Kilah Ģəklinə çevirmiĢ və
Qəbələyə həmsərhəd göstərilən Kürün Ģimalındakı Muğaniyyəni də Qanıq (Alazan) mənsəbindəki Movakaniyə adlandırıb Məsudinin verdiyi məlumatı qarmaqarıĢıq bir hala salmıĢdır. Ümumiyyətlə, bu adamın tərcümələri istifadə üçün heç cür tövsiyə edilə bilməz. 134
Ġstəxri, s. 193 və mündəricat (B.G.A, IV), s. 403, 405 Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|