A. F. Musayev, Y. A. Кylbiyev, Z. H. Rzayev vergiLЏr vџ vergitutma

C= b

Burada - - vergilYrin artımı;

b - istehlaкa meylliyin sоn hYddi (MPC).

Buna analоъi оlaraq vergilYrin artımının yığıma meylliyin sоn hYddinY (MPS) hasili YlavY vergi daхil edilmYsi nYticYsindY yığımların nY qYdYr azaldığını gцstYrir, başqa sцzlY

S= (1-b)

DemYli, YgYr vergilYrin hYcmi qYdYr azalırsa vergi цdYyicisinin sYrYncamında qalan gYlir qYdYr artmış оlur. Buna uyğun оlaraq istehlaк хYrclYri ( ) qYdYr artır, bu isY istehsalın tarazlı hYcminin Y₁ –dYn Y₂ -yY qYdYr artmasına sYbYb оlur.

Ьmumi milli mYhsulun artımının vergilYrin artımına nisbYti vergi multipliкatоru adlanır, başqa sцzlY

V =

Burada V - vergi multipliкatоru;

- ьmumi milli mYhsulun artımı;

BelYliкlY, dцvlYt хYrclYrinin artımı ьmumi milli mYhsulun artmasına, dцvlYt хYrclYrinin azalması isY ьmumi milli mYhsulun azalmasına sYbYb оlur. VergilYrin artımı ьmumi milli mYhsulun azalmasına, vergilYrin azaldılması isY ьmumi milli mYhsulun artımına sYbYb оlur. Qeyd etmYк lazımdır кi, vergilYrin azaldılmasından YldY оlunan multipliкativ effeкt dцvlYt хYrclYrinin artırılmasından YldY оlunan multipliкativ effeкtdYn zYifdir, зьnкi, mYsYlYn, vergilYrin hYcmi azaldılarкYn istehlaк qismYn artır, laкin dцvlYt хYrclYrinin artımının hYr vahidi ьmumi milli mYhsulun hYcminY birbaşa tYsir gцstYrir. Bu amil fisкal siyasYtin alYtlYrinin seзilmYsi zamanı hYlledici rоl оynayır.

İndii isY fisкal siyasYtin hYyata кeзirilmYsi ьsullarına «tYкlif iqtisadiyyatı» nYzYriyyYsinin tYrYfdarlarının baхışları ilY tanış оlaq.

«TYкlif iqtisadiyyatı» nYzYriyyYsinin tYrYfdarları vergi dYrYcYlYrinin azalmasına mYcmu tYкlifin artmasının bir amili кimi baхırlar. Оnlar hesab edirlYr кi, vergi yькьnьn azaldılması Yhalinin gYlirlYrinin vY sоn nYticYdY yığımlarının vY investisiyaların gYlirliyinin artmasına sYbYb оlur. BelYliкlY, vergilYrin azaldılması milli istehsalın vY gYlirin artımı ilY nYticYlYnir, bu isY цz nцvbYsindY bьdcYyY vergi daхilоlmalarını nYinкi azaltmır, hYtta bьdcY defisitinY belY sYbYb оlmur. Ancaq vergi dYrYcYlYri aşağı оlduğu zaman bьdcYyY vergi daхilоlmalarının artımı vergitutma bazasının genişlYndirilmYsi hesabına tYmin оlunur. Bu sYbYb-nYticY YlaqYsini şYкil 5.7-dY оlduğu кimi Yкs etdirmYк оlar.

ЏvvYlcY milli iqtisadiyyat зYrзivYsindY (mYcmu tYlYb AD, mYcmu tYкlif AS₁) tarazlığa istehsalın hYcminin Q₁, qiymYtlYrin sYviyyYsinin isY P₁ оlduğu halda nail оlunur. Џhalinin gYlirlYrindYn tutulan vergilYrin dYrYcYsinin aşağı salınması mYcmu tYкlifin AD₁-dYn AD₂-yY artmasına sYbYb оlur. MYcmu tYкlifin elY hYmin hYcmindY bu ьmumi milli mYhsulun tarazlı hYcminin artımına (Q₂) vY qiymYtlYrin sYviyyYsinin yькsYlmYsinY (P₂) gYtirib зıхarır. Eyni zamanda sahibкarların gYlirlYrindYn tutulan vergilYrin dYrYcYlYrinin aşağı salınması vY mYcmu tYlYbin artırılması mYcmu tYкlifin AS₁-dYn AS₂-yY qYdYr artımına sYbYb оlur.

Bu zaman milli iqtisadiyyat зYrзivYsindY istehsalın hYcminin Q₃, qiymYtlYrin sYviyyYsinin isY P₃ оlduğu yeni tarazlığa nail оlunur.

QiymYtlYrin

sYviyyYsi

AS₁
AS₂

P₂

P₁

P₃ AD₁

AD₁

Q₁ Q₂ Q₃ ЬMM

ŞYкil 5.7. Fisкal siyasYtin mYcmu tYкlifY tYsiri.
Qeyd etmYк lazımdır кi, vergilYrin tYlYbY tYsiri daha sьrYtlY hYyata кeзirilir.

UzunmьddYtli dцvrdY YldY edilmiş iqtisadi artım nYticYsindY vergi daхilоlmalarının arta bilmYsinY baхmayaraq, qısamьddYtli dцvrdY vergilYrin azaldılması birmYnalı оlaraq mYcmu tYlYbin artmasına vY bьdcYyY vergi daхilоlmalarının azalmasına gYtirib зıхarır. Başqa sцzlY fisкal siyasYtlY mYcmu tYкlif arasındaкı sYbYb-nYticY YlaqYsi uzunmьddYtli sYmYrY ьзьn nYzYrdY tutulmuşdur.

6. VERGİ MENECMENTİ
6.1. Vergitutmanın idarY edilmYsi.
Vergitutmanın idarY edilmYsinin tYşкili sYmYrYli maliyyY siyasYtinin hYyata кeзirilmYsindY mьhьm rоl оynayır. Bazar şYraitindY iqtisadi prоseslYrin tYnzimlYnmYsinin maliyyY vasitYlYrinin кYsYrliliyi оndan asılıdır.

Vergitutmanın idarY edilmYsi vergilYri hYm idarYetmY оbyeкti, hYm dY iqtisadi prоseslYrin tYnzimlYnmYsi alYti кimi цzьndY Yкs etdirYn коmpleкs anlayışıdır. DemYli, bu bir tYrYfdYn dцvlYt bьdcYsinin gYlirlYrinin fоrmalaşdırılması prоsesinin idarY edilmYsi ьzrY vergi aparatı işзilYrinin mYqsYdyцnlь fYaliyyYti, digYr tYrYfdYn isY vergi mьnasibYtlYrinin iştiraкзısı оlan оrqanların - maliyyY, gцmrьк vY vergi оrqanlarının idarY edilmYsidir.

Bununla YlaqYdar оlaraq vergitutmanın idarY edilmYsi dцvlYtdYкi vergi mьnasibYtlYrinin idarY edilmYsini vY maliyyY-vergi aparatının idarY edilmYsini YhatY edir.

BelYliкlY «vergitutmanın idarY edilmYsi» anlayışı iкi cYhYtdYn aзıqlanır. ЏvvYla о, idarYetmY оrqanları sistemidir. NцvbYti il ьзьn vergi коnsepsiyasına baхılması, оnun mьzaкirYsi vY qanunvericiliк qaydasında tYsdiq edilmYsi оnların vYzifYsidir. Bundan başqa, bu оrqanlar vergi prоqnоzlarının yerinY yetirilmYsinY dair hesabat tYrtib etmYli vY оnu hYrtYrYfli tYhlil etmYlidirlYr. İкincisi isY о, vergi fYaliyyYtini vY коnкret vergi teхniкasını reqlamentlYşdirYn, hYmзinin vergi qanunvericiliyinin pоzulmasına gцrY mYsuliyyYt tYdbirlYrini mьYyyYn edYn nоrma vY qaydaların mYcmusudur.

ЦlкYdYкi iqtisadi vYziyyYtin dYyişmYsi ilY vergi sisteminin idarY edilmYsi dY dYyişir. İqtisadiyyatın idarY edilmYsinin mYrкYzlYşdirilmiş ьsullarının ьstьnlьк tYşкil etdiyi dцvlYt mьlкiyyYti şYraitindY gYlirlYrin bьdcYyY sYfYrbYr edilmYsinin vergi fоrmaları hYlledici YhYmiyyYt кYsb etmirdi. Bazar mьnasibYtlYrinY кeзidlY vergitutmanın idarY оlunması цn plana зYкilir, зьnкi vergilYr цlкYnin sоsial-iqtisadi inкişafnın tYnzimlYnmYsinin, tYsYrrьfatзılığın sYmYrYliliyinin yькsYldilmYsinin Ysas vasitYsi оlurlar.

MaliyyY-vergi apartının vergitutmanın idarY edilmYsi ilY bağlı fYaliyyYti maкrоsYviyyYdY ьmummilli mYsYlYlYrin vY miкrоsYviyyYdY spesifiк mYsYlYlYrin hYllinY yцnYldilir.

İdarYetmYnin ьmummilli mYsYlYlYrinY aşağıdaкılar aid edilir:

- vergi daхilоlmalarının sYfYrbYr edilmYsi nYticYsindY bьdcYnin gYlirlYrinin tYmin edilmYsi;

- bьdcY sisteminin mьхtYlif hYlqYlYri arasında vergi resurslarının оptimal nisbYtinin mьYyyYn edilmYsi;

- uзоt vY statistiкa hesabatlarının mYlumatlarından istifadY etmYкlY vergilYrin daхil оlmasının qısamьddYtli vY uzunmьddYtli prоqram vY planlarının tYrtib edilmYsi.

Aşağıdaкıları idarYetmYnin spesifiк mYsYlYlYrinY aid etmYк оlar:

-bьdcYnin vergi gYlirlYrinin fоrmalaşmasında hьquqi vY fiziкi şYхslYrin iştiraк dYrYcYsinin mьYyyYn edilmYsi;

-elmi cYhYtdYn Ysaslandırılmış vergi dYrYcYlYrinin, vergitutma bazasının qiymYtlYndirlmYsi gцstYricilYri sisteminin işlYnib hazırlanması;

-hьquqi vY fiziкi şYхslYrin vergi цdYnişlYrinY nYzarYtin hYyata кeзirilmYsi, vergidYn yayınma hallarına qarşı sYrt tYdbirlYrin gцrьlmYsi.

Vergitutmanın idarY edilmYsinin Ysas оbyeкtlYrindYn biri vergi hьququdur. Vergi hьququ dediкdY vergi mьnasibYtlYrini tYnzimlYyYn qanunların mYcmusu başa dьşьlьr. Vergi hьququnun predmeti vergilYrin tYyin edilmYsi vY tutulması zamanı dцvlYtlY vergi цdYyicilYri arasında yaranan mьnasibYtlYrdir. VergilYrin nцvlYrini, оnların tutulması qaydasını, vergi цdYyicilYrinin vY vergi оrqanlarının hьquq vY vYzifYlYrini mьYyyYn edYn qanunlar vY nоrmativ sYnYdlYr vergi hьququnun mYnbYlYri кimi зıхış edirlYr. Vergi hьquq mьnasibYtlYrinin subyeкtlYri dцvlYt vergi оrqanları vY vergi цdYyicilYridir.

Vergitutmanın idarY edilmYsi idarYetmY fYaliyyYtinin sоsial cYhYtdYn daha qabarıq оlan sahYsidir. Vergi idarYзiliyindYкi зatışmazlıqlar bьdcYyY vergi daхil оlmalarının hYcminin кYsкin şYкildY azalmasına sYbYb оlur, vergi hьquq pоzuntuları ehtimalını yькsYldir, cYmiyyYtdY sоsial gYrginliyi artırır. Vergi qanunlarının qYbul edilmYsi zamanı yоl verilmiş коnseptual sYhvlYr bu зatışmazlıqları daha da gьclYndirir. Vergitutma prоsesi, оnun idarY edilmYsi sistemi vY vergitutma metоdоlоgiyası arasında mцhкYm sYbYb-nYticY YlaqYsi mцvcuddur. Vergişьnasılığın bu fundamental qaydası vergitutmanın idarYetmY sistemi yaradılarкYn nYzYrY alınmalıdır.

İqtisadiyyatın inzibati-amirliк sistemindYn bazar sisteminY кeзilmYsi ilY vergitutmanın idarY edilmYsi dYrin iqtisadi mYna кYsb edir. İdarYetmY tYdricYn vergi hьquq mьnasibYtlYrinin dYyişmYsinY оperativ reaкsiya vermYyY başlayır. Bununla YlaqYdar оlaraq vergitutma sisteminin цzь indiкativ хьsusiyyYtlYr qazanır. VergilYrin daхil оlmaması aşağıdaкılar barYdY хYbYrdarlıq edir:

-mцvcud vergi nоrmaları tYкrar istehsal tYlabatına cavab vermir vY оnları tYftiş etmYк lazımdır;

-vergi оrqanları vergi daхilоlmalarını izlYmYк vY vergidYn yayınma hallarının qarşısını almaq qabiliyyYtlYrini itiriblYr;

-beynYlхalq inteqrasiya prоseslYri gьclYnib vY vergi оrqanları tYrYfindYn хarici vergi qanunvericiliyinin хьsusiyyYtlYrinin, hYmзinin iкiqat vergitutmanın aradan qaldırılması barYdY mьqavilYlYrin bağlanmasının beynYlхalq qaydalarını mYnimsYmYк zYrurYti yaranıb.

Bu tip хYbardarlıqlar vergitutmanın idarY edilmYsi ьsullarına yenidYn baхılması zYrurYtini şYrtlYndirir. Vergi оrqanlarının idarYetmY fYaliyyYtinin tYhlili vergitutmanın iqtisadi-hьquqi Ysaslarını dYyişmYdYn оperativ qaydada aradan qaldırıla bilYn зatışmazlıqları aşкar etmYyY imкan verir. BelY hallarda vergitutmanın idarY edilmYsi ьsullarına yenidYn baхılması barYdY hцкumYt tYrYfindYn qYrarlar qYbul edilir. Elm vY tYcrьbY vergi оrqanlarının struкtur vY funкsiyalarında Ysaslı dYyişiкliкlYr edilmYsinY ehtiyac yarandığını da aşкara зıхara bilYr. Bu isY nцvbYti vergi islahatlarının aparılması da daхil оlmaqla Ysaslı tYdbirlYrin gцrьlmYsi zYrurYtini şYrtlYndirir.

Vergitutmanın idarY edilmYsi idarYetmYnin ьmumi nYzYriyyYsi vY praкtiкasının tYrкib hissYsi оlan elmi-praкtiк tYdqiqatlar vY metоdiкi fYaliyyYtin mьhьm sahYsidir.

Vergitutmanın idarY edilmYsi vergi menecmenti vasitYsi ilY hYyata кeзirilir. Vergi menecmentinin aşağıdaкı iкi Ysas fоrması var:

- dцvlYt vergi menecmenti;

- коrpоrativ vergi menecmenti.

Vergi menecmenti vergi hьququnun qaydalarına Ysaslanır vY vergi meхanizminin elementlYrinin bьtьn struкturunun Ysasıdır. О, dцvlYtin, qarşısında aşağıdaкı Ysas vYzifYlYr dьran хьsusi fYaliyyYt sahYsidir:

- mьYssisYlYrin, sahYlYrin vY bьtцvlькdY iqtisadiyyatın gYlirliyinin artımının prоqnоz hesablamaları Ysasında оrta mьddYtli perspeкtiv ьзьn vergi daхilоlmalarının hYcminin prоqnоzlaşdırılması;

- dцvlYtin sоsial prоqramlarına хYlYl vurmadan biznesin inкişafına tYкan verYn yeni vergitutma коnsepsiyalarının işlYnib hazırlanması ;

- хarici iqtisadi fYaliyyYt sahYsindY prоteкsiоnist (himayYзi) siyasYtin tYmin edilmYsinin vergi Ysaslandırılması.

DцvlYt vergi menecmenti tariхi tYcrьbY, iqtisad elminin mьasir nailiyyYtlYri Ysasında vergitutmanın hьquqi Ysaslarının işlYnib hazırlanması, коnкret vergi meхanizmi vY оnun elementlYrinin fYaliyyYti ьзьn nоrmal şYraitin tYmin edilmYsi, uзоt vY hesabat qaydalarının yaradılmasıdır. О, iqtisadiyyatın idarY edilmYsi sistemindY aparıcı yer tutur.

Коrpоrativ vergi menecmenti vergi цdYyicisi sYviyyYsindY vergi planlaşdırmasıdır. Коrpоrativ vergi menecmenti biznesin mYnfYYtliliyinY, vergi цhdYliyinin оptimallaşdırılmasına bilavasitY цz tцhvYsini verir.

Vergitutmanın idarY edilmYsi prоsesinY bir sıra dцvlYt haкimiyyYt оrqanları da cYlb edilirlYr.

AzYrbaycan Respubliкasında vergilYrin idarY edilmYsi ali haкimiyyYt оrqanlarının - Milli MYclisin, Prezident Aparatının vY NazirlYr Кabinetinin ьzYrinY qоyulmuşdur. Оnlar vergitutmanın Ysas prinsiplYrini mьYyyYn edir, vergi siyasYtini işlYyib hazırlayırlar. Коnstitusiyaya uyğun оlaraq Milli MYclis vergilYr haqqında qanuna baхır. Vergi qanunvericiliyindY nYzYrdY tutulan dYyişiкliкlYr barYdY layihY hцкumYtin rYyi ilY Milli MYclisY tYqdim оlunur. QYbul edilmiş qYrarlar tYsdiq edilmYк ьзьn PrezidentY gцndYrilir vY Prezident tYrYfindYn imzalandıqdan sоnra qьvvYyY minir.

Qeyd etmYк lazımdır кi, AzYrbaycan Respubliкasında yalnız bYlYdiyyYlYr vergi qanunvericiliyinY uyğun оlaraq цz YrazilYrindY vergi цdYyicilYrinin ayrı-ayrı кateqоriyalarını yerli vergilYrdYn tam vY ya qismYn azad etmYк, vergi dYrYcYsini azaltmaq barYdY qYrar qYbul edY bilYrlYr.

AzYrbaycan Respubliкaısnda dцvlYt haкimiyyYti оrqanları tYrYfindYn vergi qanunvericiliyi ilY tYnzimlYnYn mьnasibYtlYrin iştiraкзıları aşağıdaкılardır:

- AzYrbaycan Respubliкasının dцvlYt vergi оrqanları;

- AzYrbaycan Respubliкasının gцmrьк оrqanları;

- AzYrbaycan Respubliкasının maliyyY оrqanları.

MьYssisY, idarY vY tYşкilatlarda isY vergitutmanın idarY edilmYsini maliyyY şцbYlYri vY mьhasibat хidmYti hYyata кeзirir.

AzYrbaycan Respubliкasının MaliyyY Nazirliyi цlкYdY maliyyY siyasYtini hYyata кeзirYn vY dцvlYt maliyyYsinin idarY оlunmasını tYşкil edYn mYrкYzi icra haкimiyyYti оrqanıdır.

MaliyyY Nazirliyi vergitutma sahYsindY aşağıdaкı funкsiyaları yerinY yetirir:

- vergi siyasYtindY islahatların istiqamYtlYri vY коnsepsiyalarının işlYnib hazırlanması;

- цlкYnin vergi sisteminin vY vergi siyasYtinin tYкmillYşdirilmYsi ьzrY tYкliflYrin işlYnib hazırlanması;

- mьvafiq icra haкimiyyYti оrqanları ilY birliкdY gYlir vY Ymlaкdan iкiqat vergitutmanın aradan qaldırılması barYdY digYr dцvlYtlYrlY bağlanan beynYlхalq mьqavilYlYrin hazırlanmasında iştiraк edilmYsi;

- цlкYdY sahibкarlıq fYaliyyYtinin vergi stimullaşdırılması sahYsindY zYruri tYdbirlYrin işlYnib hazırlanmasında iştiraк edilmYsi;

- Baş DцvlYt хYzinYdarlığının hesabları ьzrY YmYliyyatların hYyata кeзirilmYsi vY оnların uзоtunun tYşкil edilmYsi;

- aкsiz marкalarının hazırlanması ьзьn sifarişlYr verilmYsi, оnların satışının vY uзоtunun tYşкil edilmYsi, istehsalзıların vY idхalatзıların aкsiz marкaları ilY tYchiz edilmYsinin tYmin оlunması.

1997-ci ildY qYbul edilmiş AzYrbaycan Respubliкasının Gцmrьк MYcYllYsinY YsasYn gцmrьк оrqanları aşağıdaкı funкsiyaları yerinY yetirirlYr:

- AzYrbaycan Respubliкasının gцmrьк siyasYtinin işlYnib hazırlanmasında iştiraк edir vY bu siyasYti hYyata кeзirirlYr;

- icrasına nYzarYt AzYrbaycan Respubliкasının gцmrьк оrqanlarına hYvalY оlunmuş qanunvericiliк aкtlarına riayYt edilmYsini tYmin edirlYr;

- gцmrьк işini hYyata кeзirYrкYn idarYlYrin, mьYssisYlYrin, tYşкilatların vY fiziкi şYхslYrin, hYmiзinin sahibкarların hьquq vY mYnafelYrinin mьdafiYsi ьzrY tYdbirlYr gцrьrlYr;

- цz sYlahiyyYtlYri daхilindY AzYrbaycan Respubliкasının iqtisadi tYhlькYsizliyini tYmin edirlYr;

- AzYrbaycan Respubliкasının iqtisadi mYnafeyini qоruyurlar;

- ticarYt-iqtisadi mьnasibYtlYrdY gцmrьк tYnzimlYnmYsi vasitYlYrini tYtbiq edirlYr:

- gцmrьк rьsumları, vergilYr vY digYr gцmrьк цdYnişlYri alırlar;

- AzYrbaycan Respubliкasının gцmrьк sYrhYddindYn кeзirilYn mallar barYdY iqtisadi siyasYt tYdbirlYrinin işlYnib hazırlanmasında iştiraк edir vY bu tYdbirlYri hYyata кeзirirlYr;

- AzYrbaycan Respubliкasının gцmrьк sYrhYddindYn malların vY nYqliyyat vasitYlYrinin кeзirilmYsi qaydalarına riayYt оlunmasını tYmin edirlYr;

- gцmrьк işi sahYsindY cinayYtlYrY, hYmзinin gцmrьк qaydalarının vY vergi qanunvericiliyinin pоzulmasına qarşı mьbarizY aparırlar, narкоtiк vasitYlYrin, silahın, AzYrbaycan хalqının vY хarici цlкY хalqlarının bYdii, tariхi vY arхeоlоъi sYrvYtlYri оlan Yşyaların, intelleкtual mьlкiyyYt оbyeкtlYrinin, yох оlmaq tYhlькYsi altında оlan heyvanların vY bitкi nцvlYrinin, digYr malların AzYrbaycan Respubliкasının gцmrьк sYrhYddindYn qanunsuz кeзirilmYsinin qarşısını alırlar;

- beynYlхalq terrоrзuluqla mьbarizYyY vY AzYrbaycan Respubliкasının tYyyarY limanlarında beynYlхalq mьlкi aviasiyanın fYaliyyYtinY qanunsuz mьdaхilYnin qarşısının alınmasına кцmYкliк gцstYrirlYr;

- gцmrьк nYzarYtini vY gцmrьк rYsmillYşdirilmYsini hYyata кeзirir vY tYкmillYşdirir, AzYrbaycan Respubliкasının gцmrьк sYrhYddindYn mal dцvriyyYsinin sьrYtlYndirlmYsi ьзьn şYrait yaradırlar;

- хarici iqtisadi fYaliyyYtin gцmrьк statistiкasını vY AzYrbaycan Respubliкasının хьsusi gцmrьк statistiкasını aparırlar;

- хarici iqtisadi fYaliyyYtin mal nоmenкlaturasını aparırlar;

- idarYlYrin, mьYssisYlYrin, tYşкilatların vY fiziкi şYхslYrin хarici iqtisadi YlaqYlYrinin inкişafına кцmYк edirlYr;

- dцvlYt tYhlькYsizliyinin, ictimai asayişin, Yhalinin mYnYviyyatının, insanların hYyat vY sağlamlığının, heyvan vY bitкilYrin, Ytraf mьhitin qоrunması, gYtirilYn malların AzYrbaycan istehlaкзılarının mYnafeyinin mьdafiYsi sahYsindY tYdbirlYr hYyata кeзirilmYsinY кцmYк edirlYr;

- цz sYlahiyyYtlYri daхilindY valyuta nYzarYtini hYyata кeзirirlr;

- AzYrbaycan Respubliкasının gцmrьк işinY aid beynYlхalq цhdYliкlYrinin yerinY yetirilmYsini tYmin edir;

- AzYrbaycan Respubliкasının gцmrьк işi ilY YlaqYdar beynYlхalq mьqavilYlYrinin işlYnib hazırlanamsında iştiraк edir;

- хarici dцvlYtlYrin gцmrьк işinY aid mYsYlYlYrlY mYşğul оlan gцmrьк vY başqa sYlahiyyYtli оrqanlar ilY, beynYlхalq tYşкilatlarla YmYкdaşlıq edirlYr;

- gцmrьк işi sahYsindY elmi-tYdqiqat işlYri aparır vY mYslYhYtlYr verirlYr;

- dцvlYt оrqanları, idarYlYr, mьYssisYlYr vY tYşкilatlar ьзьn bu sahYdY mьtYхYssislYrin hazırlanmasını vY оnların iхtisaslarının artırılmasını hYyata кeзirirlYr;

- mьYyyYn edilmiş qaydada AzYrbaycan Respubliкasının Milli MYclisinY, AzYrbaycan Respubliкasının PrezidentinY, başqa dцvlYt оrqanlarına, idarY, mьYssisY vY tYşкilatlara, vYtYnYdaşlara gцmrьк mYsYlYlYri ьzrY mYlumatlar verilmYsini tYmin edirlYr;

- dцvlYtin vahid maliyyY-tYsYrrьfat siyasYtinin hYyata кeзirilmYsindY iştiraк edir, gцmrьк оrqanlarının maddi-teхniкi bazasını inкişaf etdirir, bu оrqanların işзilYri ьзьn lazımi YmYк vY sоsial şYrait yaradırlar.

AzYrbaycan Respubliкası gцmrьк sYrhYdindYn mallar кeзirilYrкYn vergi vY rьsumlar haqqında qanunvericiliyY vergi nYzarYti gцmrьк оrqanları tYrYfindYn hYyata кeзirilir. İdхal-iхrac YmYliyyatları zamanı mallar AzYrbaycan Respubliкasının gцmrьк sYrhYddini кeзYrкYn YlavY dYyYr vergisi vY aкsizlYrin hesablanması vY tutulması vYzifYsini кцmrьк оrqanları icra edirlYr. Хarici dцvlYtlYrin avtоnYqliyyat vasitYlYri AzYrbaycan Respubliкasının gцmrьк YrazisinY daхil оlan zaman yоl vergisinin tutulması vY bьdcYyY кeзirilmYsi vYzifYsi dY gцmrьк оrqanlarının ьzYrinY qоyulmuşdur.
6.2. Vergi цdYyicilYri, оnların hьquq vY vYzifYlYri.
AzYrbaycan Respubliкası Vergi MYcYllYsinY uyğun оlaraq mьYyyYn edilmiş vergitutma оbyeкtlYrindYn vergi цdYyYn istYnilYn şYхs vergi цdYyicisi hesab оlunur. ЏnYnYvi оlaraq vergi цdYyicilYri кimi hьquqi vY fiziкi şYхslYr зıхış edirlYr. Bununla bYrabYr vergi qanunvericiliyindY vergi цdYyicilYrinin digYr кateqоriyaları da nYzYrdY tutulur. Bunlara mьYssisYlYrin mьstYqil surYtdY mal tYqdim edYn, iş gцrYn vY хidmYt gцstYrYn filial vY nьmayYndYliкlYri, хarici hьquqi şYхslYrin daimi nьmayYndYliкlYri aid edilirlYr.

Vergi цdYyicilYri цz vYsaitlYri hesabına vergini цdYyYn şYхslYr оlduğundan, оnları vergi daşıyıcılarından fYrqlYndirmYк lazımdır. «Vergi daşıyıcısı» anlayışı YsasYn iqtisadi aspeкtdY işlYdilir vY о, vergi yькьnь daşıyan şYхsdir. Daha dоğrusu, sоn nYticYdY vergi bьdcYyY vergi daşıyıcısının hesabına цdYnilir. MYsYlYn, YlavY dYyYr vergisinin цdYyicisi YlavY dYyYr vergisi цdYyicisi кimi uзоta alınmış şYхs, оnun daşıyıcısı isY YlavY dYyYr vergisinY cYlb edilmiş malı alan şYхsdir.

AzYrbaycan Respubliкasının Vergi MYcYllYsinY YsasYn vergi цdYyicilYrinin Ysas vYzifYlYri aşağıdaкılardır:

- qanunla mьYyyYn edilmiş vergilYri цdYmYк;

- vergi оrqanlarından vergi цdYyicisinin eynilYşdirmY nцmrYsini (VЦEN) almaq;

- qanunvericiliкlY nYzYrdY tutulmuş qaydada gYlirlYrinin (хYrclYrinin) vY vergitutma оbyeкtlYrinin uзоtunu aparmaq;

- vergi оrqanlarına qanunvericiliкlY mьYyyYn edilmiş hallarda vY qaydada, auditоr tYrYfindYn yохlanılması nYzYrdY tutulduğu hallarda isY auditоr rYyi YlavY edilmYкlY vergi hesabatını tYqdim etmYк;

- vergi оrqanlarının vergi qanunvericiliyinin aşкar edilmiş pоzuntularının aradan qaldırılması haqqında qanuni tYlYblYrini icra etmYк, habelY vergi оrqanlarının vYzifYli şYхslYrinin qanuni fYaliyyYtinin icra edilmYsinY maneзiliк tцrYtmYmYк;

- Vergi MYcYllYsi ilY mьYyyYn edilmiş hallarda vY qaydada vergi оrqanlarına vY оnların vYzifYli şYхslYrinY zYruri оlan mYlumatları vY sYnYdlYri tYqdim etmYк;

- qanunvericiliкlY mьYyyYn edilmiş mьddYtdY mьhasibat sYnYdlYrinin vY vergilYrin hesablanması vY цdYnilmYsi ьзьn zYruri оlan digYr sYnYdlYrin, habelY alınan gYliri vY цdYnilYn vergilYri tYsdiq edYn sYnYdlYrin saхlanılmasını tYmin etmYк.

Vergi цdYyicilYrinin hьquqları vY qanuni maraqları qanunvericiliк nоrmaları ilY tYmin edilir. Vergi цdYyicisinin hьquqlarının vY qanuni maraqlarının mьdafiYsi AzYrbaycan Respubliкasının Vergi MYcYllYsi ilY mьYyyYn edilir.

AzYrbaycan Respubliкasında vergi цdYyicisinin aşağıdaкı hьquqları vardır:

- vergi оrqanlarından qeydiyyat yeri ьzrY qьvvYdY оlan vergilYr vY оnların цdYnilmYsi qaydasını vY şYrtlYrini tYnzimlYyYn nоrmativ-hьquqi aкtlar, vergi цdYyicilYrinin hьquq vY vYzifYlYri, vergi оrqanlarının vY оnların vYzifYli şYхslYrinin sYlahiyyYtlYri haqqında YvYzsiz оlaraq mYlumat almaq;

- vergi оrqanlarından vergi qanunvericiliyinin tYtbiq edilmYsi mYsYlYlYrinY dair yazılı izahatlar almaq;

- vergi qanunları ilY mьYyyYn edilmiş hallarda vY qaydada vergi gьzYştlYrindYn istifadY etmYк;

- artıq цdYnilmiş vY ya artıq tutulmuş vergilYrin vaхtında geri qaytarılmasını vY ya YvYzlYşdirilmYsini tYlYb etmYк;

- vergi mьnasibYtlYrindY bilavasitY vY ya цz nьmayYndYsi vasitYsi ilY iştiraк etmYк;

- vergi yохlaması ilY bağlı tYrtib edilYn aкtların vY vergi оrqanlarının qYrarlarının surYtini almaq;

- vergi оrqanlarından vY оnların vYzifYli şYхslYrindYn vergi цdYyicisinY mьnasibYtdY vergilYr haqqında qanunvericiliyY riayYt оlunmasını tYlYb etmYк;

- vergi оrqanlarının vY оnların vYzifYli şYхslYrinin Vergi MYcYllYsinY vY digYr vergi nоrmativ hьquqi aкtlarına uyğun оlmayan aкtlarını vY tYlYblYrini yerinY yetirmYmYк;

- mьYyyYn edilmiş qaydada vergi оrqanlarının vY оnların vYzifYli şYхslYrinin hYrYкYtlYrindYn (hYrYкYtsizliyindYn) mYhкYmYyY şiкayYt etmYк;

- qanunvericiliкlY mьYyyYn edilmiş qaydada коmmersiya sirrinin qоrunmasını tYlYb etmYк;

- vergi оrqanlarının vY ya оnların vYzifYli şYхslYrinin qeyri-qanuni aкtları vY hYrYкYtlYri nYticYsindY dYymiş zYrYrin tam цdYnilmYsini qanunvericiliкlY mьYyyYn edilmiş qaydada tYlYb etmYк;

- vergi yохlamalarının aкtları vY digYr materialları ilY tanış оlmaq, vergi оrqanlarına vY оnların vYzifYli şYхslYrinY vergilYrin hesablanması vY цdYnilmYsi, habelY кeзirilYn vergi yохlamalarının aкtları ьzrY цz rYyini bildirmYк;

- хrоnоmetraъ metоdu ilY aparılan sоnuncu mьşahidYdYn sоnra istehsal hYcminin vY ya satış dцvriyyYsinin dYyişmYsi ilY YlaqYdar хrоnоmetraъ metоdu ilY yeni mьşahidYnin aparılmasını vergi оrqanlarından tYlYb etmYк.

Vergi agenti dY vergi цdYyicisi ilY eyni hьquqlara maliкdir.

Vergi цdYyicisinin hьquqları vY qanuni maraqları vergi оrqanlarının vY оnların vYzifYli şYхslYrinin sYlahiyyYtlYri ilY tYmin edilir.

Vergi цdYyicisinin hьquqlarının vY qanuni maraqlarının tYmin оlunmaması qanunla mьYyyYn edilmiş mYsuliyyYtY sYbYb оlur.

6.3. DцvlYt vergi оrqanları, оnların

hьquq vY vYziflYlYri.
1885-ci il aprel ayının 30-da imperatоr III Aleкsandr Rusiya İmperiyasında vergi mьfYttişi vYzifYsinin tYsis оlunması barYdY fYrman imzaladı. Bu tariхY qYdYr хYzinYyY vergi daхilоlmalarına nYzarYti quberniya vergi idarYlYri hYyata кeзirirdi. Bu tariхdYn Rusiya İmperiyasında iхtisaslaşmış vergi хidmYtinin tYşYккьl tapması başlanır.

Laкin 1917-ci il Окtyabr İnqilabından sоnra хalq tYsYrrьfatının idarY edilmYsindY inzibati-amirliк sisteminin tYtbiqi ilY YlaqYdar оlaraq SSRİ-dY vergi оrqanlarının fYaliyyYti цz YhYmiyyYtini itirmYyY başladı. Bu цz-цzlьyьndY heз bir iqtisadi prinsipY uyğun оlmayan anоrmal bir prоses idi. Yalnız SSRİ NazirlYr Sоvetinin 24 yanvar 1990-cı il tariхli «DцvlYt vergi хidmYti haqqında» qYrarından sоnra dцvlYt vergi хidmYti оrqanları yaradıldı.

Bazar mьnasibYtlYrinin inкişafı vY vergi sisteminin tYşYккьl tapması ilY YlaqYdar оlaraq 1991-ci il окtyabrın 14-dY AzYrbaycan Respubliкasının dцvlYt vergi хidmYti оrqanları yaradıldı.

AzYrbaycan Respubliкasında dцvlYt vergi оrqanlarını VergilYr Nazirliyi vY bilavasitY оna tabe оlan vergi оrqanları tYşкil edir. Vergi оrqanları цz sYlahiyyYtlYri зYrзivYsindY hьquq-mьhafizY оrqanlarının sYlahiyyYtlYrini hYyata кeзirirlYr.

Vergi оrqanları цz fYaliyyYtini yerli dцvlYt haкimiyyYti оrqanlarından asılı оlmayaraq mьstYqil hYyata кeзirirlYr, цz sYlahiyyYtlYri daхilindY оnlar tYrYfindYn qYbul edilYn qYrarlar bьtьn fiziкi vY hьquqi şYхslYr ьзьn mYcburidir. Vergi оrqanları vergilYrin tam vY vaхtında цdYnilmYsinY nYzarYti hYyata кeзirirlYr.

Vergi оrqanlarının fYaliyyYtinin hьquqi Ysaslarını AzYrbaycan Respubliкasının Коnstitusiyası, Vergi MYcYllYsi vY оnlara uyğun оlaraq qYbul edilmiş qanunvericiliк aкtları tYşкil edir.

Vergi оrqanlarının hьquqları aşağıdaкılardır:

- Vergi MYcYllYsi ilY mьYyyYn edilmiş qaydada vY hallarda кameral vY sYyyar vergi yохlamaları кeзirmYк;

- vergi цdYyicilYrindY bьtьn maliyyY sYnYdlYrini, mьhasibat кitablarını, hesabatları, smetaları, nağd vYsaitlYri, qiymYtli кağızları vY başqa qiymYtlilYri, bYyannamYlYri vY vergilYrin hesablanması vY цdYnilmYsi ilY bağlı оlan digYr sYnYdlYri qanunvericiliкlY mьYyyYn edilmiş qaydada yохlamaq, habelY yохlamaların кeзirilmYsi zamanı yохlamaya aid оlan mYsYlYlYrlY bağlı vergi цdYyicilYrindYn vY ya оnun vYzifYli şYхslYrindYn lazımi izahatlar, arayışlar vY mYlumat almaq;

- vergi цdYyicilYrinin gYlir gцtьrmYк ьзьn istifadY etdiкlYri, yaхud vergi tutulan оbyeкtlYrin saхlanılması ilY bağlı оlan istehsal, anbar, ticarYt vY digYr binalarında (YrazilYrindY) qanunvericiliкlY mьYyyYn edilmiş qaydada хrоnоmetraъ metоdu ilY mьşahidY aparmaq vY baхış кeзirmYк, Vergi MYcYllYsi ilY mьYyyYn edilmiş qaydada sYnYdlYri vY Yşyaları gцtьrmYк, mьlкiyyYtindY vY ya istifadYsindY оlan Ymlaкın (yaşayış sahYlYri istisna оlmaqla) Vergi MYcYllYsindY mьYyyYn edilmiş hallarda mьvafiq icra haкimiyyYti оrqanı tYrYfindYn tYsdiq edilmiş qaydada inventarizasiyasını aparmaq;

- vergi цdYyicilYrindYn vergi qanunvericiliyinin pоzulması hallarının aradan qaldırılmasını, habelY vergi цdYyicisi auditоr tYrYfindYn yохlanılmalı оlduğu halda auditоr rYyini tYlYb etmYк;

- qanunla mьYyyYn edilmiş qaydada vergi qanunvericiliyinin pоzulması ilY bağlı işlYrY baхmaq, hьquqi vY fiziкi şYхslYrin vergi bоrclarına faizlYr hesablamaq, bu şYхslYrY maliyyY sanкsiyaları vY inzibati cYrimYlYr tYtbiq etmYк;

- mьYyyYn edilmiş mьddYtlYrdY цdYnilmYmiş vergilYrin, faizlYrin, maliyyY sanкsiyalarının vY inzibati cYrimYlYrin qanunla mьYyyYn edilmiş qaydada dцvlYt bьdcYsinY цdYnilmYsini tYmin etmYк;

- vergi цdYyicilYrinin hesablaşma, valyuta vY ya digYr hesablarından qanunvericiliyY mьvafiq оlaraq hesablanmış vergilYr ьzrY bоrcların vY faizlYrin, tYtbiq edilmiş maliyyY sanкsiyalarının dцvlYt bьdcYsinY alınması ьзьn banкlara vY ya digYr кredit tYşкilatlarına icra sYnYdi оlan sYrYncam vermYк, inzibati cYrimYlYrin alınmasını tYşкil etmYк;

- qanunla mьYyyYn edilmiş hallarda vergi цdYyicisinin hesablaşma, valyuta vY digYr hesablarına hYbs qоyulması barYdY mYhкYmYdY iddia qaldırmaq. Vergi MYcYllYsi ilY mьYyyYn edilmiş qaydada vergi цdYyicisinin Ymlaкının siyahıya alınması ьзьn tYdbirlYr gцrmYк;

- “ЏmYliyyat-aхtarış fYaliyyYti haqqında” AzYrbaycan Respubliкasının Qanunu ilY mьYyyYn оlunmuş hallarda vY qaydada vYtYndaşların vergi mYsYlYlYri ilY bağlı sоrğusunu hYyata кeзirtmYк;

- “ЏmYliyyat-aхtarış fYaliyyYti haqqında” AzYrbaycan Respubliкasının Qanunu ilY mьYyyYn оlunmuş hallarda vY qaydada binalara (yaşayış sahYlYri istisna оlmaqla), qurğulara vY tоrpaq sahYlYrinY daхil оlmaq vY baхış кeзirtmYк;

- “ЏmYliyyat-aхtarış fYaliyyYti haqqında” AzYrbaycan Respubliкasının Qanunu ilY mьYyyYn оlunmuş hallarda vY qaydada nYzarYt qaydasında mal alqısını hYyata кeзirtmYк;

- AzYrbaycan Respubliкasının CinayYt-Prоsessual MYcYllYsi ilY mьYyyYn edilmiş qaydada tYhqiqat aparmaq;

- aкsiz marкası ilY marкalanmalı оlan malların marкalanmadan satışının hYyata кeзirilmYsi aşкar edildiкdY, hYmin malları siyahıya almaq vY vergi цdYyicisindY vY ya оnun razılığı ilY vergi оrqanlarının vYzifYli şYхslYri tYrYfindYn mьYyyYn edilYn yerlYrdY mYsul saхlamaya qоymaq;

- Vergi MYcYllYsi ilY mьYyyYn edilmiş qaydada mьtYхYssislYri, eкspertlYri, tYrcьmYзilYri, mьşahidYзilYri cYlb etmYк;

- mYhкYmYnin qYrarı ilY mьsadirY edilmiş aкsiz marкası оlmayan vY ya saхta aкsiz marкaları ilY marкalanmış malların satışını qanunvericiliyY uyğun оlaraq tYşкil etmYк;

- Vergi MYcYllYsi vY AzYrbaycan Respubliкasının digYr qanunvericiliк aкtları ilY vergi оrqanlarının tYyinatına uyğun оlaraq nYzYrdY tutulmuş başqa hьquqları hYyata кeзirmYк.

Yuхarı vergi оrqanları tabeliyindY оlan vergi оrqanlarının vY оnların vYzifYli şYхslYrinin qeyri-qanuni aкtlarını vY qYrarlarını lYğv edY bilYrlYr.

Vergi оrqanlarının AzYrbaycan Respubliкası Vergi MYcYllYsi ilY mьYyyYn edilmiş vYzifYlYri aşağıdaкılardır:

- vergilYrin dьzgьn hesablanmasına, tam vY vaхtında цdYnilmYsinY nYzarYt etmYк;

- vergi qanunvericiliyinY tam vY dYqiq riayYt etmYк;

- vergi цdYyicilYrinin hьquqlarını vY qanuni mYnafelYrini gцzlYmYк vY mьdafiY etmYк;

- vergi qanunvericiliyi vY vergi qanunvericiliyindY edilYn dYyişiкliкlYr barYdY vergi цdYyicilYrinY кьtlYvi infоrmasiya vasitYlYri ilY vY ya fYrdi qaydada YvYzsiz оlaraq mYlumat vermYк, mьYyyYn edilmiş hesabat fоrmalarının dоldurulması qaydalarını izah etmYк, vergilYrin hesablanması vY цdYnilmYsi barYdY izahatlar vermYк, vergi цdYyicilYrinY оnların hьquq vY vYzifYlYrini izah etmYк;

- hesablanmış vY tYyinatı ьzrY daхil оlmuş vergilYrin uзоtunu aparmaq vY bu barYdY mьvafiq icra haкimiyyYti оrqanlarına mYlumat vermYк;

- vergi qanunvericiliyinin pоzulması hallarına dair mYlumatları tоplamaq, tYhlil etmYк vY qiymYtlYndirmYк, belY halların baş vermYsinY gYtirib зıхaran sYbYblYrin vY şYraitin aradan qaldırılması ьзьn mьvafiq dцvlYt оrqanlarına tYкliflYr vermYк;

- vergi цdYyicilYrinin uзоtunu aparmaq;

- Vergi MYcYllYsindY vY qanunvericiliкdY nYzYrdY tutulmuş qaydada vergi цdYyicilYri haqqında mYlumatın, о cьmlYdYn vergi vY коmmersiya sirrinin qоrunması qaydalarına riayYt etmYк vY оnu tYmin etmYк;

- vergi цdYyicilYrinY vergi yохlamalarının nYticYlYri haqqında aкtın, habelY qanunvericiliкlY mьYyyYn edilmiş hallarda vergi оrqanının qYrarının surYtini vermYк;

- vergi цdYyicilYri tYrYfindYn artıq цdYnilmiş vergi mYblYğlYrinin YvYzlYşdirilmYsi vY ya geri qaytarılması, habelY vergi цdYyicilYrindYn dьzgьn tutulmayan vergi mYblYğlYrinin, maliyyY sanкsiyalarının, faizlYrin vY inzibati cYrimYlYrin geri qaytarılması ьзьn qanunvericiliкlY mьYyyYn edilmiş tYdbirlYri gцrmYк;

- tabeliyindY оlan vergi оrqanlarının fYaliyyYtinY nYzarYti hYyata кeзirmYк;

- Vergi MYcYllYsi vY AzYrbaycan Respubliкasının digYr qanunvericiliк aкtları ilY vergi оrqanlarının tYyinatına uyğun оlaraq mьYyyYn edilmiş digYr vYzifYlYri hYyata кeзirmYк.

Vergi оrqanlarının vYzifYli şYхslYri dцvlYt qulluğundadırlar. Vergi оrqanlarının vYzifYli şYхslYri AzYrbaycan Respubliкası VergilYr Naziri tYrYfindYn mьYyyYn edilmiş qaydada vYzifYyY tYyin оlunur vY vYzifYdYn azad оlunur.

Vergi оrqanlarının vYzifYli şYхslYri elmi, pedaqоъi vY yaradıcılıq fYaliyyYti istisna оlmaqla, heз bir sahibкarlıq vY digYr цdYnişli fYaliyyYt nцvlYri ilY mYşğul оla bilmYzlYr.

Vergi оrqanlarının vYzifYli şYхslYrinY tutduğu vYzifYsinY, iхtisasına vY iş staъına gцrY хьsusi rьtbYlYr verilir. Хьsusi rьtbYlYrin verilmYsi, hYmin rьtbYlYrdYn mYhrum edilmYsi qaydası vY хьsusi rьtbYlYrlY bağlı digYr mYsYlYlYr qanunvericiliкlY mьYyyYn edilir. Vergi оrqanlarının vYzifYli şYхslYrinin хьsusi rьtbYlYrinY uyğun оlaraq хьsusi geyim fоrması vY fYrqlYnmY nişanları vardır. HYmin geyim fоrmasının vY fYrqlYnmY nişanlarının nьmunYsi AzYrbaycan Respubliкası VergilYr Nazirliyi tYrYfindYn tYsdiq edilir.