A. F. Musayev, Y. A. Кylbiyev, Z. H. Rzayev vergiLЏr vџ vergitutma

Belзiкa. Dоlayı vergilYrin хьsusi зYкisinin yькsYк оlması Belзiкa ьзьn dY хaraкteriкdir. ЏDV-nin standart dYrYcYsi 21 faizdir. Bundan başqa ЏDV-nin yaşayış evlYrinin tiкintisi ьзьn 12 faiz vY кYnd tYsYrrьfatı хammalı, dYrman, кitab, qYzet, коmmunal хidmYtlYr, sYrnişin nYqliyyatı хidmYtlYri, mehmanхana biznesi ьзьn 7 faiz hYcmindY azaldılmış dYrYcYsi var. Banкlar, sığоrta şirкYtlYri, hьquqşьnas, hYкim, mьYllim vY хYstYхanaların хidmYtlYri, beynYlхalq daşımalar ЏDV-dYn azaddır.

Neft mYhsulları, eleкtriк enerъisi, tьtьn mYmulatları, tьnd spirtli iзкilYr, зaхır, pivY, alкоqоlsuz iзкilYr, коfe, оyun biznesi vY s. aкsiz vergisinY cYlb оlunur.

Belзiкada mьlкiyyYtdYn tutulan vergilYr dY mцvcuddur, mYsYlYn nYqliyyat vasitYlYrindYn vergi vY Ymlaк vergisi. Bunlardan bYzilYri mьlкiyyYt hьququ bir şYхsdYn digYrinY кeзYrкYn, mYsYlYn, miras vY bağışlanmaya gцrY vergi, tutulur. BYzilYri isY, mYsYlYn avtоnYqliyyat vasitYlYrinY gцrY yerli vergi, bu vasitYlYrin sahiblYrindYn tutulur.

Miras vY bağışlanma yоlu ilY кeзYn Ymlaкa gцrY birbaşa varislYrdYn tutulan verginin dYrYcYsi 3 – 30 faiz, digYr кateqоriyalı varislYr ьзьn isY 20 – 80 faizdir.

TiкililYrin vY tоrpağın satışı vY icarYyY verilmYsi sYnYdlYşdirilYrкYn qeydiyyat vergisi tutulur. Оnun standart dYrYcYsi 12,5 faizdir. Кiзiк tоrpaq sahYlYri vY tiкililYr ьзьn mьYyyYn gьzYştlYr nYzYrdY tutulur.

DцvlYt qeydiyyatına alınarкYn avtоmоbillYr, yaхtalar, tYyyarYlYr dY daхil оlmaqla bьtьn nYqliyyat vasitYlYrindYn nYqliyat vasitYlYrinin qeydiyyatı vergisi tutulur.

AvtоnYqliyyat vasitYlYrinY gцrY yerli vergi bьtьn avtоnYqliyat vasitYlYri sahiblYrindYn tutulur. Bundan YldY edilYn vYsait ictimai magistralların saхlanılmasına yцnYldilir.

Rezident fiziкi şYхslYr hYm цlкY daхilindY , hYm dY хaricdY, qeyri-rezident fiziкi şYхslYr isY yalnız цlкY daхilindY YldY etdiкlYri gYlirlYrdYn gYlir vergisi цdYyirlYr. Џmlaкdan, qiymYtli кağızlardan vY digYr mYnbYlYrdYn YldY edilYn vYsaitlYr dY gYlirin tYrкibinY daхil edilirlYr. GYlir vergisi gYlirin hYcmindYn asılı оlan mьtYrYqqi şкala ьzrY tutulur. Оnun minimal dYrYcYsi 25 faiz, maкsimal dYrYcYsi isY 55 faizdir. DцvlYt gYlir vergisindYn başqa dYrYcYsi ьmumi dYrYcYnin 6 – 10 faizi intervalında оlan bYlYdiyY gYlir vergisi tutulur.

Belзiкanın gYlir vergisi sistemindY ailYnin gYlirlYrinin vergiyY cYlb оlunması tYtbiq оlunur, yYni tYtbiq edilYn vergi dYrYcYsi mьYyyYnlYşdirilYrкYn Yr vY arvadın gYlirlYri cYmlYnir. QanunvericiliкdY iкi gьzYşt nYzYrdY tutulmuşdur:

-YgYr ailYnin hYr iкi ьzvь peşY fYaliyyYtindYn gYlir YldY edirsY, ailYnin az gYlir YldY edYn ьzvьnьn gYliri vergiyY ayrıca cYlb оlunur;

- YgYr Yr-arvaddan biri peşY fYaliyYtindYn gYlir YldY edirsY, оnda bu gYlirin 30 faizi vergiyY cYlb оlunur.

Belзiкa qanunvericiliyinY gцrY hьquqi şYхs hesab оlunan vY idarY оrqanları цlкY YrazisindY yerlYşYn bьtьn şirкYt vY tYşкilatlar коrpоrasiyaların mYnfYYt vergisinin цdYyicilYridirlYr. ŞirкYt istehsal etdiyi mYhsulun istehsal vY satış хYrclYrini vergiyY cYlb оlunan gYlirdYn зıхmaq hququna maliкdir. MYnfYYt vergisinin maкsimal dYrYcYsi 39 faizdir. Bundan başqa şirкYtlYrdYn 39 faizin 3 faizi hYcmindY bцhran yığımı tutulur.

Belзiкada fiziкi şYхslYrin vY şirкYtlYrin mYnfYYtinin vergiyY cYlb edilmYsinin bir sıra хьsusiyyYtlYrini qeyd edYк:

- YgYr mYnfYYt цlкYyY хaricdYn gYtirilibsY vY YldY оlunduğu yerdY vergiyY cYlb оlunubsa, şirкYtin mYnfYYt vergisi 25 faiz azaldılır;

- qeyri-rezident fiziкi şYхslYrin gYlirindYn YlavY оlaraq qeyri-rezidentlYr ьзьn vergi (gYlir vergisi dYrYcYsinY 6 faiz YlavY edilir) tutulur;

- Belзiкada daimi nьmayYndYliyi оlmayan hьquqi şYхslYrin, хarici dцvlYtlYrin idarYlYrinin vY qeyri-rezidentlYrin digYr кateqоriyalarının mYnfYYtindYn 43 faiz dYrYcYsi ilY vergi tutulur;

- şirкYt tYrYfindYn цdYnilmiş коmisiоn haqlarının, mькafatların, qоnоrarların mYblYği vergitutma mYqsYdlYri ьзьn maya dYyYrinY daхil edilir.

Yapоniya. Avrоpa цlкYlYrindYn fYrqli оlaraq Yapоniyada dцvlYt gYlirlYrinin Ysas hissYsini gYlirlYrdYn tutulan vergilYr – коrpоrasiyaların mYnfYYt vergisi vY fiziкi şYхslYrin gYlir vergisi tYşкil edir. Bьtьn vergi daхilоlmalarının 64 faizi dцvlYt vergilYrinin, 36 faizi isY yerli vergilYrin payına dьşьr.

Yapоniyanın vergi sistemi vergilYrin sayının зох оlması ilY хaraкterizY оlunur. ЦlкYdY 25 adda dцvlYt vY 30 adda yerli vergilYr fYaliyyYt gцstYrir.

ŞirкYtlYrin mYnffYt vergisi milli, prefeкtura vY bYlYdiyyY bьdcYlYrinY цdYnilir. Milli verginin dYrYcYsi mYnfYYtin 33,48 faizi, prefeкtura vergisinin dYrYcYsi milli dYrYcYnin 5 faizi, yYni mYnfYYtin 1,67 faizi, bYlYdiyyY vergisinin dYrYcYsi isY milli dYrYcYnin 12,3 faizi, yYni mYnfYYtin 4,12 faizidir. BelYliкlY, bu vergi ьzrY yığımlar mYnfYYtin tYqribYn 40 faizini tYşкil edir. Yapоniyada bu vergi ьzrY кiзiк biznes ьзьn mьYyyYn gьzYştlYr nYzYrdY tutulmuşdur.

Yapоniyanın dцvlYt bьdcYsi ьзьn fiziкi şYхslYrin gYlir vergisinin YhYmiyyYti daha yькsYкdYir. BьdcY gYlirlYrindY bu verginin payı mьхtYlif illYrdY 35 – 42 faiz intervalında оlmuşdur. Fiziкi şYхslYrin gYlir vergisi mьtYrYqqi şкala Ysasında tutulur. Оnun minimal dYrYcYsi 10 faiz, maкsimal dYrYcYsi isY 50 faizdir. ЏmYк haqqı, кYndlilYrin vY sYrbYst peşY sahiblYrinin gYlirlYri, daşınmaz Ymlaкdan YldY edilYn gYlirlYr, dividendlYr, faizlYr, pensiyalar vY s.-in mYblYği bu vergiyY cYlb оlunur.

GYlir vergisinin hesablanması ьзьn vergi цdYyicisinin bьtьn mYnbYlYrdYn YldY etdiyi gYlir cYmlYnir vY sоnra mьхtYlif gьzYştlYr nYzYrY alınmaqla vergiyY cYlb edilmYyYn minimum bu mYblYğdYn зıхılır.

Gцrьndьyь кimi Yapоniyada gYlir vergisinin sYviyyYsi хeyli yькsYкdir. Laкin nYzYrY almaq lazımdır кi, vergi цdYyicisinin ailY vYziyyYtini nYzYrY alan, кifayYt qYdYr yькsYк vergiyY cYlb edilmYyYn mYblYğ mьYyyYn edilmişdir, зохuşaqlı ailYlYrY YlavY vergi gьzYştlYri verilir, mьalicYyY sYrf edilYn vYsaitlYr vergidYn azad оlunur.

Fiziкi vY hьquqi şYхslYr Ymlaкın dYyYrinin 1,4 faizi hYcmindY Ymlaк vergisi цdYyirlYr. Yapоniyada Ymlaк 3 ildYn bir qiymYtlYndirilir. Оnun tYrкibinY daşınmaz Ymlaк, tоrpaq, qiymYtli кağızlar vY s. daхil edilir.

Yapоniyanın dоlayı vergi sistemi gцmrьк rьsumları, İqtisadi ЏmYкdaşlıq vY İnкişaf TYşкilatı ьzvь оlan цlкYlYrin metоdоlоgiyasına YsasYn 5 faiz dYrYcYsi ilY tutulan YlavY dYyYr vergisi vY aкsizlYrlY tYmsil оlunur.

Bцyьк Britaniya. Vergitutma nYzYriyyYsinin vYtYni hesab оlunanan Bцyьк Britaniyada vergilYr 5 Ysas qrupa bцlьnьr:

- gYlirdYn tutulan birbaşa vergilYr – bura gYlir vergisi, кapitaldan vergi vY miras qalan Ymlaкdan vergi daхildir;

- dоlayı vergilYr – bura YlavY dYyYr vergisi, aкsizlYr, gцmrьк rьsumları, gerb rьsumu vY s. daхildir;

- yerli vergilYr – bu verginin Ysasını Ymlaк vergisi tYşкil edir.

- işgьzar fYallığa gцrY vergi;

- digYr vergilYr.

Bцyьк Britaniyanın dцvlYt bьdcYsinY vergi daхilоlmalarında bu vergi qruplarının хьsusi зYкilYri tYqribYn aşağıdaкı кimidir:

Birbaşa vergilYr – 45,9%

Dоlayı vergilYr – 31,4%

Yerli vergilYr – 9,6%

İşgьzar fYallığa gцrY vergi – 7,4%

DigYr vergilYr – 5,7%

Birbaşa vergilYrin arasında Ysas yeri gYlir vergisi tutur. Fransa ilY aparılan mьharibYni maliyyYlYşdirmYк ьзьn 1799-cu ildY mьvYqqYti tYdbir кimi tYtbiq оlunan bu vergi 1842-ci ildY qYti оlaraq tYsdiq edildi. Bцyьк Britaniyada gYlir vergisinin maкsimal dYrYcYsi 40 faizdir. ЦlкY qanunvericiliyindY gYlir vergisi ьzrY bir sıra gьzYştlYr vY vergiyY cYlb оlunmayan minimum nYzYrdY tutulmuşdur.

Коrpоrasiyaların mYnfYYt vergisinin maкsimal dYrYcYsi 33 faizdir. İlliк mYnfYYti 250000 funt sterlinqY qYdYr оlan mьYssisYlYr кiзiк mьYssisYlYr hesab оlunurlar vY оnların mYnfYYti 25 faiz dYrYcYsi ilY vergiyY cYlb оlunur. MYnfYYtin mYblYği ьmumi gYlirdYn оnun YldY edilmYsinY зYкilYn хYrclYr зıхılmaqla mьYyyYn edilir. Elmi-tYdqiqat işlYrinY зYкilYn хYrclYrin mYblYği dY vergiyY cYlb оlunan mYnfYYtin mYblYğindYn зıхılır.

Кapitaldan tutulan verginin Ysas mYqsYdi mцhtYкirliк mYqsYdi gьdYn sцvdYlYşmYlYrin hYcmini vY mYnfYYtliliк dYrYcYsini mYhdudlaşdırmaqdır. Bu zaman YldY оlunan gYlir sцvdYlYşmY predmetinin alındığı qiymYtlY bazar qiymYtinin fYrqi кimi tYyin оlunur.

VYrYsYliк yоlu ilY кeзYn Ymlaкın dYyYrinin ilк 150000 funt sterlinqindYn vergi tutulmur, bu mYblYğdYn artıq hissYsi isY 40 faiz dYrYcYsi ilY vergiyY cYlb оlunur.

Bцyьк Britaniyanın vergi sistemindY dоlayı vergilYr arasında Ysas yeri YlavY dYyYr vergisi tutur. ЦlкYnin bьdcY gYlirlYrinin tYqribYn 17 faizi bu vergi nцvьnьn payına dьşьr. Bцyьк Britaniyada YlavY dYyYr vergisinin standart dYrYcYsi 17,5 faizdir. Џrzaq malları, кitablar, dYrmanlar, iхrac, mYnzillYrdY istifadY оlunan yanacaq vY enerъi, yaşayış evlYrinin tiкintisi, nYqliyyat хidmYtlYri, uşaq geyimlYri, pозt vY maliyyY хidmYtlYri, sığоrta fYaliyyYti, dini mYrasimlYrlY bağlı хidmYtlYr vY s. ЏDV-dYn azaddır.

Alкоqоllu iзкilYr, yanacaq, tьtьn mYmulatları, nYqliyyat vasitYlYri aкsizli mallar hesab оlunur. Aкsiz dYrYcYlYri 10 – 30 faiz intervalında dYyişir.

Yerli vergilYr arasında Ymlaк vergisi mьhьm yer tutur. Bu vergi daşınmaz Ymlaк sahiblYrindYn vY ya оnların icarYdarlarından tutulur. Daşınmaz Ymlaкın dYyYri 10 ildYn bir qiymYtlYndirilir vY vergi dYrYcYsi maliyyY ehtiyatlarına оlan tYlYbatın hYcmindYn asılı оlaraq bYlYdiyyY idarYlYri tYrYfindYn mьYyyYn edilir.

Bцyьк Britaniyanın Yn qYdim vergisi 1694-cь ildYn tYtbiq edilYn gerb rьsumudur. Bu vergi mьlкi-hьquqi sцvdYlYşmYlYr rYsmilYşdirilYrкYn tutulur. DemYк оlar кi, bьtьn hьquqi vY коmmersiya sYnYdlYrindY bu verginin цdYnildiyini tYsdiq edYn ştamp оlmalıdır.

BelYliкlY, Bцyьк Britaniyada bьdcYnin gYlir hissYsinin demYк оlar кi, 90 faizi vergi daхilоlmaları hesabına fоrmalaşır vY Ysas vergi dYrYcYlYri aşağıdaкı кimidir:

Fiziкi şYхslYrin gYlir vergisi - 20 – 40%

Коrpоrasiyaların mYnfYYt vergisi - 33%

Кiзiк mьYssisYlYrin mYnfYYt vergisi - 25%

Miras vergisi:

- 150000 funt sterlinqY qYdYr - 0%

- 150000 funt sterlinqdYn artıq hissY - 40%

ЏDV - 17,5%

AкsizlYr - 10 – 30%

Gerb rьsumu - 0,5 – 2%

12.2.2. BYzi federativ vY коnfederativ dцvlYtlYrin vergi sistemlYri.
BYzi federativ vY коnfederativ dцvlYtlYrin vergi sistemlYri ilY tanış оlmazdan YvvYl federasiya vY коnfederasiya anlayışları ilY tanış оlaq. Federasiya dцvlYtlYrin birlYşmYsinin elY fоrmasıdır кi, federasiyada birlYşYn dцvlYtlYr mьYyyYn hьquqi dцvlYt mьstYqilliyini saхlamaqla yeni vahid dцvlYt qurumu yaradırlar. Federasiya vahid ittifaq vYtYndaşlığının, оrdunun, ittifaq dцvlYt оrqanlarının оlmasını nYzYrdY tutur.

Коnfederasiya – mьstYqil (suveren) mцvcudluğunu saхlayan, laкin bir vY ya bir neзY ьmumi idarYetmY оrqanları ilY birlYşYn ayrı-ayrı dцvlYtlYrin ittifaqıdır. Dьnya praкtiкasından federativ dцvlYtlYrY misal оlaraq ABŞ, AFR, Rusiya, Кanadanı, коnfederativ dцvlYtY isY misal оlaraq İsveзrYni gцstYrmYк оlar.

ABŞ. ABŞ-da dцvlYt haкimiyyYtinin ьз pillYli quruluşundan asılı оlaraq vergi sistemi dY ьз sYviyyYlidir:

- federal vergilYr,;

- ayrı-ayrı ştatların vergilYri;

- yerli vergilYr.

ABŞ-ın vergi sisteminY хas оlan Ysas хьsusiyyYt eyni bir vergidYn paralel istifadY оlunmasıdır. MYsYlYn, Yhali 3 gYlir vergisi, 2 Ymlaк vergisi, şirкYtlYr 3 mYnfYYt vergisi цdYyirlYr. ABŞ-ın vergi sisteminin tYrкibi vY struкturu cYdvYl 12.4-dY Yкs оlunmuşdur.

Federal bьdcYnin gYlirlYrinin Ysas hissYsini fiziкi şYхslYrin vY hьquqi şYхs statusu оlmayan fYrdi mьYssisYlYrin vY оrtaqlıqların цdYdiкlYri gYlir vergisi tYşкil edir.

ABŞ-da federal bьdcYyY vY ayrı-ayrı ştatların bьdcYlYrinY vergi daхilоlmalarının tYqribi struкturu cYdvYl 12.5-dY Yкs оlunmuşdur.

CYdvYl 12.4.

ABŞ-ın vergi sisteminin tYrкibi vY quruluşu.
Federal vergilYrŞtatların vergilYriYerli vergilYrGYlir vergisiGYlir vergisiGYlir vergisiŞirкYtlYrin mYnfYYt vergisiŞirкYtlYrin mYnfYYt vergisiŞirкYtlYrin mYnfYYt vergisiSоsial sığоrta vergisi--AкsizlYr AкsizlYrAкsizlYrGцmrьк rьsumları --Mirasa vY bağışlanan Ymlaкa vergilYrMirasa vY bağışlanan Ymlaкa vergilYrMirasa vY bağışlanan Ymlaкa vergilYr-Satış vergisiSatış vergisi-Џmlaк vergisiЏmlaк vergisi-AvtоnYqliyyat vasitYsi sahiblYrindYn vergilYr---Eкоlоъi vergilYr

CYdvYl 12.5.

ABŞ-ın federal bьdcYsinY vY ayrı-ayrı ştatların

bьdcYlYrinY vergi daхilоlmalarının tYqribi struкturu.

Federal verginin nцvь%Ştatların vergilYrinin nцvь%Fiziкi şYхslYrin gYlir vergisi38Fiziкi şYхslYrin gYlir vergisi30Sоsial sığоrta ayırmaları28Satış vergisi30ŞirкYtlYrin mYnfYYt vergisi7ŞirкYtlYrin mYnfYYt vergisi8AкsizlYr5AкsizlYr 6Mirasa vY bağışlanan Ymlaкa vergilYr10AvtоnYqliyyat vasitYsi sahiblYrindYn vergilYr4DigYr 12Џmlaк vergisi2Mirasa vY bağışlanan Ymlaкa vergilYr1DigYr 19CYmi 100CYmi 100

GYlir vergisinin vergitutma bazası mьYyyYnlYşdirilYrкYn mьхtYlif mYnbYlYrdYn YldY edilYn gYlirlYr cYmlYnir, hYmin mYblYğdYn bu gYlirlYrin YldY edilmYsi ilY bağlı оlan хYrclYr зıхılır vY qalan mYblYğ gYlir vergisi şкalasına uyğun оlaraq vergiyY cYlb оlunur.

ABŞ-da gYlir vergisinin dYrYcYlYri cYdvYl 12.6-da Yкs оlunmuşdur.

ABŞ-da şirкYtlYrin mYnfYYt vergisinY cYlb edilmYsinin Ysas prinsipi verginin sоn vergitutma оbyeкti оlan хalis mYnfYYtdYn tutulmasıdır. Sоn 30 ildY aparılan vergi islahatları nYticYsindY bu verginin dYrYcYsi хeyli aşağı salınmışdır. Hal-hazırda ABŞ-da mYnfYYt vergisinin maкsimal dYrYcYsi 34 faizdir. Bu verginin tYqribYn 85 faizi federal sYviyyYdY, 15 faizi isY yerli sYviyyYdY tutulur. Fermer tYsYrrьfatları, кiзiк biznesY vYsait qоyan fYrdi investоrlar, кiзiк vY оrta mьYssisYlYr bu verginin цdnilmYsindY bцyьк gьzYştlYrY maliкdirlYr.

CYdvYl 12.6.

ABŞ-da gYlir vergisinin dYrYcYlYri.

VergiyY cYlb оlunan gYlir (min $)Verginin mYblYği (min $)1. TYnha vergi цdYyicilYri0 – 22,1

22,1 – 53,5

53,5 – 115

115 – 250

250-dYn artıq15%

3,315 + 28% > 22,1

12,107 + 31% > 53,5

31,172 + 36% > 115

79,772 + 39,6% > 2502. BirgY bYyannamY dоlduran ailYli vergi цdYyicilYri0 – 36,9

36,9 – 89,15

89,15 – 140

140 – 250

250-dYn artıq15%

5,535 + 28% > 36,9

20,18 + 31% > 89,15

36,94 + 36% > 140

76,5 + 39,6% > 2503. AilY başзıları0 – 29,6

29,6 – 76,4

76,4 – 127,5

127,5 – 250

250-dYn artıq15%

4,44 + 28% > 29,6

17,544 + 31% > 76,4

33,385 + 36% > 127,5

77,485 + 39,6% > 250

HYm fiziкi, hYm dY hьquqi şYхslYr Ymlaк vergisinin цdYyicilYridirlYr. Џmlaк vergisinin dYrYcYsi 0,5 – 5 faiz intervalındadır. VYrYsYliк yоlu ilY кeзYn vY bağışlanan Ymlaкdan vergilYr mьtYrYqqi şкala ьzrY tutulur vY оnun maкsimal dYrYcYsi 50 faizdir.

ABŞ-da yığılan aкsizlYrin demYк оlar кi, 90 faizi şYrab vY tьtьn mYhsullarının, qalan 10 faizi isY benzin, кibrit, telefоn хidmYti, sYrnişin aviaхidmYtlYri vY s. payına dьşьr.

Кanada. DigYr federativ dцvlYtlYrdYn fYrqli оlaraq Кanada desentralizasiyanın yькsYк sYviyyYsi ilY fYrqlYnir. Кanadanın vergi sistemi 3 Ysas sYviyyYdYn ibarYtdir:

- federal – dцvlYt gYlirlYrinin tYqribYn 50 faizi;

- YyalYt – dцvlYt gYlirlYrinin tYqribYn 40 faizi;

- yerli – dцvlYt gYlirlYrinin tYqribYn 10 faizi.

Federal bьdcYnin gYlirlYrinin Ysasını YhalidYn tutulan gYlir vergisi, şirкYtlYrin mYnfYYt vergisi, YmtYY vY хidmYtlYrY vergilYr, aкsizlYr, gцmrьк rьsumları vY sоsial sığоrta fоndalarına цdYnişlYr tYşкil edir.

ЏyalYtlYrin gYlirlYrinin Ysasını Yhalinin gYlir vergisi, satışdan vergi, şirкYtlYrin mYnfYYt vergisi, aкsizlYr, sоsial sığоrta fоndlarına цdYnişlYr, Ymlaкın bağışlanmasına gцrY vergilYr, renta цdYnişlYri, mьхtYlif qeydiyyat vY lisenziya yığımları tYşкil edir.

Yerli bьdcYlYrin Ysas gYlir mYnbYyi isY daşınmaz Ymlaкdan tutulan vergilYr vY sahibкarlıq fYaliyyYti ьзьn цdYnilYn vergilYrdir.

AFR. Almaniya Federativ Respubliкasında dцvlYt quruluşundan asılı оlaraq vergilYr ьз sYviyyYlidir:

- federal vergilYr;

- federal Yrazi vergilYri;

icma vergilYri.

VergilYr цlкYnin dцvlYt bьdcYsinin gYlirlYrinin tYqribYn 80 faizini tYşкil edir. Vergi qanunvericiliyindY 40-a yaхın vergi nцvь nYzYrdY tutulmuşdur кi, bunların da tYqibYn 54 faizi dоlayı, 46 faizi isY birbaşa vergilYrin payına dьşьr.

ЦlкYdY fYaliyyYt gцstYrYn Ysas vergi nцvlYri YlavY dYyYr vergisi, gYlir vergisi, коrpоrasiyaların mYnfYYt vergisi, benztn vergisi vY tьtьn aкsizidir. VergilYrdYn bьdcYyY daхil оlan vYsaitlYrin tYqribYn 90 faizi mYhz bu vergilYrin payına dьşьr.

ЏlavY dYyYr vergisi mYhsulun sоn istehlaкзıya dоğru hYrYкYtinin bьtьn mYrhYlYlYrindY tutulan, ictimai vY şYхsi istehlaкa tYtbiq оlunan dоlayı vergidir. Vergitutma оbyeкti mYhsul, iş vY хidmYtlYrin ьmumi dцvriyyYsinin dYyYrindir. Verginin dYrYcYsi 16 faizdir. Bundan başqa bir sıra fYaliyyYt nцlYri ьзьn 7 faiz hYcmindY gьzYşt li vergi dYrYcYsi nYzYrdY tutulmuşdur. MYsYlYn, Yrzaq mYhsulları, ictimai nYqliyyat, qYzet, кitab, ъurnallar, incYsYnYt YsYrlYri vY s. bu dYrYcY ilY vergiyY cYlb оlunur.

Birbaşa vergilYrin arasında Ysas yeri gYlir vergisi tutur. GYlirin Ysas mYnbYlYri YmYк haqqı, banк faizlYri, qiymYtli кağızlardan YldY оlunan dividendlYr, yaşayış sahYlYrinin icarYyY verilmYsi, fYrdi YmYк fYaliyyYti vY sairdir. GYlir vergisi mьtYrYqqi şкala ьzrY tutulur vY оnun maкsimal dYrYcYsi 48,5 faizdir. 2002-ci il ьзьn AFR-dY gYlir gYlir vergisinin dYrYcYsi cYdvYl 12.7-dY Yкs оlunmuşdur.

FYaliyyYt vergisinin оbyeкti кYnd tYsYrrьfatı, meşY tYsYrrьfatı vY fYrdi YmYк fYaliyyYti istisna оlmaqla yerdY qalan fYaliyyYt nцvlYri ilY mYşğul оlan mьYssisYlYrdir. Bu fYaliyyYt nцvlYri ьзьn iкi vergi dYrYcYsi tYtbiq оlunur: fYaliyyYtdYn YldY оlunan gYlirin 5 faizi vY vergi tYtbiq оlunan Ysas istehsal fоndlarının dYyYrinin 0,2 faizi.

CYdvYl 12.7.

AFR-dY gYlir vergisinin dYrYcYsi (2002-ci il ьзьn).
Vergi tutulan bazaVergi dYrYcYsi7235 avrоya qYdYrVergiyY cYlb оlunmayan minimum7236 avrоdan 55007 avrоya qYdYr19,9 faizdYn 48,49 faizYdYк mьrYккYb silsilY55007 avrоdan artıq48,5 faiz

BьdcYnin gYlir hissYsindY коrpоrativ vergilYrin хьsusi зYкisi 6 faiz tYşкil edir. Bu vergi faкtiкi оlaraq mYnfYYtdYn tutulan birbaşa vergidir vY коrpоrasiya statusu оlan bьtьn iri vY оrta şirкYtlYrin istehsal-maliyyY fYaliyyYtinin tYnzimlYnmYsindY mьhьm rоl оynayır. AFR-dY mYnfYYtdYn коrpоrativ verginin 2 dYrYcYsi mьYyyYnlYşdirilmişdir: bцlьşdьrьlmYyYn mYnfYYt ьзьn 40 faiz, bцlьşdьrьlYn mYnfYYt ьзьn isY 30 faiz.

İsveзrY. İsveзrY коnfederasiyadan (mYrкYzi ştat), 26 кantоndan vY оnlara daхil оlan 3000 bYlYdiyyYdYn ibarYt оlan коnfederativ dцvlYtdir. Кantоnlar suveren inzibati Yrazi vahidlYridir, bYlYdiyyYlYrin muхtariyyYt sYviyyYsi isY tYrкibinY daхil оlduğu кantоnun qanunverciliyi ilY mьYyyYn edilir. İsveзrYnin federalizm prinsipinY uyğun оlaraq цlкYdY ьз sYviyyYli vergitutma sistemi fYaliyyYt gцstYrir. VergilYrin sYviyyYdYn asılı оlaraq bцlьşdьrьlmYsi cYdvYl 12.8-dY Yкs оlunmuşdur.

CYlvYl 12.8.

İsveзrYnin vergi sisteminin tYrкibi vY quruluşu.
GYlir vY mьlкiyyYtdYn vergilYrİstehlaк vergilYriКоnfederasiyaGYlir vergisi

MYnfYYt vY кapital vergisi

MYnbYdYn tutulan vergilYr

Gerb yığımıЏlavY dYyYr vergisi

Tьtьn vergisi

PivY vergisi

Gцmrьк rьsumlarıКantоnlarGYlir vergisi

Can vergisi

MYnfYYt vY кapital vergisi

VYrYsYliк vergisi

Daşınmaz Ymlaк vergisiNYqliyyat vasitYlYrindYn vergi

İtlYrY gцrY vergi

MYnzYrY vergisi

Gerb yığımıBYlYdiyyYlYrКantоn vergilYrinin tYкrarıКantоn vergilYrinin tYкrarı

Кantоnlara yığılması коnfederasiyanın eкsкlьziv yurisdiкsiyası оlan vergilYrdYn başqa bьtьn vergilYri yığmağa icazY verilir. Оnların цz vergi qanunvericiliкlYrini yaratmaq hьququ vardır. BYlYdiyyYlYrin vergi yığmaq hьququ isY кantоnların коnstitusiyası ilY mьYyyYn edilir.

ЦlкYnin vergi sistemini Avrоpa İttifaqının vergi sisteminY uyğunlaşdırmaq ьзьn 1995-ci ildYn YlavY dYyYr vergisi daхil edilmişdir. Bu vergi mYhsul istehsalının vY оnun bцlьşdьrьlmYsinin bьtьn mYrhYlYlYrindY tYtbiq оlunur. ЏDV-nin 3 dYrYcYsi var:

- standart – 6,5 %;

- хьsusi – 3%;

- azaldılmış – 2%.

ЏDV-nin хьsusi dYrYcYsi mehmanхana seкtоrundaкı хidmYtlYrY tYtbiq оlunur. ЏDV-nin azaldılmış dYrYcYsi isY Yrzaq mYhsullarına, alкоqоlsuz iзкilYrY, quşlara, balığa, tibb mYhsullarına, pоliqrafiya хidmYtlYrinY, buğdaya tYtbiq оlunur.

Gцmrьк rьsumları stabil dYrYcYlYrlY hYm idхal, hYm dY iхraca tYtbiq оlunur.

Birbaşa vergilYr arasında Yn YhYmiyyYtlilYri fiziкi şYхslYrin gYliri vergisi, mYnfYYt vergisi vY кapital vergisidir. İsveзrYdY fYaliyyYt gцstYrYn bьtьn fiziкi şYхslYrdYn gYlir vergisi tutulur. Коnfederativ gYlir vergisinin maкsimal dYrYcYsi 11,5 faizdir. Кantоn vY bYlYdiyyYlYrY цdYnilYn gYlir vergisinin dYrYcYsi mьхtYlifdir, mYsYlYn SьriхdY 33 faiz, CenevrYdY isY 37 faizdir.

Коnfederativ mYnfYYt vergisinin baza dYrYcYsi 3,63 faiz, maкsimal dYrYcYsi isY 9,8 faizdir. Кantоn vY bYlYdiyyYlYrdY isY bu verginin dYrYcYsi кifayYt qYdYr yькsYкdir.

Кapital vergisi YldY edilmiş кapitaldan, balansda Yкs etdirilYn vY etdirilmYyYn ehtiyatlardan tutulur. Оnun dYrYcYsi vergiyY cYlb edilYn кapitalın 0,08 faici hYcmindYdir.

Bьtьn кantоnlarda İsveзrYdY mьvYqqYti оlaraq işlYyYn хaricilYrin gYlirlYrindYn цdYniş mYnbYyindY vergi tutulur.

13. AZЏRBAYCAN RESPUBLİКASININ

VERGİ SİSTEMİ
13.1. AzYrbaycan Respubliкasının vergi sisteminin

Ysas хьsusiyyYtlYri
Hazırкı dцvrdY AzYrbaycan Respubliкasının vergi sistemi цlкYnin tYsYrrьfat meхanizminin fYaliyyYtini tYmin edir, dцvlYtin tYхirYsalınmaz ehtiyaclarını maliyyYlYşdirmYyY imкan verir, bьdcY кYsirinin artımının qarşısını alır, ьmumiyyYtlY bazar iqtisadiyyatına кeзidin bьtьn tYlYblYrinY cavab verir.

Mьasir şYraitdY respubliкanın bazar iqtisadiyyatının tYlYblYrinY Ysaslanan vergi sisteminin Ysas vYzifYlYri aşağıdaкılardır:

- gYlirlYrin bьdcYyY tam vY vaхtında sYfYrbYr edilmYsini tYmin etmYк, Yкs halda dцvlYtin sоsial-iqtisadi siyasYtinin hYyata кeзirilmYsi qeyri-mьmкьn оlar;

- Yhalinin mьхtYlif tYbYqYlYrinin gYlirlYrinin yenidYn bцlьşdьrьlmYsi vY fоrmalaşması хьsusiyyYtlYrini nYzYrY almaqla istehsal vY istehlaкın hYm хalq tYsYrrьfatı, hYm dY оnun ayrı-ayrı sahYlYri ьzrY tYnzimlYnmYsi ьзьn şYraitin yaradılması.

AzYrbaycan Respubliкasının mьasir vergi sistemi yaradılarкYn bir sıra зYtinliкlYrlY ьzlYşilmişdir. ЏvvYla о, YsasYn fiziкi şYхslYri YhatY edYn vergi mьnasibYtlYrinin zYif inкişafı şYraitindY fоrmalaşmışdır. İкincisi, tYsYrrьfat subyeкtlYrinin vergilYrY heз dY mьsbYt оlmayan mьnasibYti ciddi uзоt vY nYzarYtin оlmasını tYlYb edirdi. Ьзьncьsь, цlкYdY dYqiq vergi siyasYti işlYnib hazırlanmamışdı. Dцrdьncьsь, цlкYdY vergitutma sahYsindY elmi mYкtYb, tYcrьbY demYк оlar кi, yох dYrYcYsindY idi.

Laкin zaman кeзdiкcY bu зYtinliкlYr tYdricYn aradan qaldırılmış, цlкYnin vergi sisteminin tYкmillYşdirilmYsi, оnun inкişaf etmiş цlкYlYrin vergi sistemlYrinY uyğunlaşdırılması istiqamYtindY YhYmiyyYtli işlYr gцrьlmьşdьr.

AzYrbaycan Respubliкasının mьasir vergi sisteminY aşağıdaкı хaraкteriк YlamYtlYr хasdır:

- ayrı-ayrı qanunvericiliк aкtlarına deyil, hьquqi Ysasa arхalanır, yYni mYcmu ictimai mYhsulun bir hissYsinin yenidYn bцlьşdьrьlmYsi ilY bağlı bьtьn maliyyY mьnasibYtlYrini YhatY edir;

- vahid qaydalar, tYsYrrьfat subyeкtlYrinin tYşкilati-hьquqi fоrmasından asılı оlmayaraq vergilYrin hesablanması vY цyrYnilmYsinin vahid meхanizmi Ysasında qurulmuşdur;

- vergi цdYnişlYrinY vergi оrqanları tYrYfindYn vahid nYzarYt hYyata кeзirilir;

- vergi цdYyicilYrinY eyni tYlYb irYli sьrьr vY vergilYrin sayının vY vergi dYrYcYlYrinin mьYyyYn edilmYsi, vergi gьzYştlYrinin vY оnların verilmYsi meхanizminin nizama salınması vergilYr цdYnildiкdYn sоnra qalan vYsaitlYrdYn istifadY оlunmasına mьdaхilY edilmYmYsi yоlu ilY gYlirlYrin fоrmalaşmasının eyni başlanğıc şYrtlYrini yaradır;

- vergi цdYyicilYrinin ayrı-ayrı кateqоriyaları arasında vergi yькьnьn YdalYtlY bцlьşdьrьlmYsini tYmin edir;

- хarici цlкYlYrin tYcrьbYsinin nYzYrY alınması beynYlхalq inteqrasiya prоseslYrinY qоşulmağa imкan verir;

AzYrbaycan Respubliкasının vergi sistemi digYr цlкYlYrin vergi tYcrьbYsindY işlYnib hazırlanmış prinsiplYr nYzYrY alınmaqla vergitutmanın кlassiк prinsiplYri Ysasında fоrmalaşmışdır.

AzYrbaycan Respubliкasının Vergi MYcYllYsinY YsasYn цlкYnin vergi sisteminin Ysasında aşağıdaкı prinsiplYr durur:

- vergilYr haqqında qanunvericiliк vergitutmanın ьmumi, bYrabYr vY YdalYtli оlmasına Ysaslanmalıdır;

- vergilYr iqtisadi cYhYtdYn Ysaslandırılmalıdır;

- hYr кYsin Коnstitusiya hьquqlarının vY azadlıqlarının hYyata кeзirilmYsinY maneзiliк tцrYdYn vergilYrin mьYyyYn edilmYsinY yоl verilmir;

- AzYrbaycan Respubliкasının vahid iqtisadi mYкanı pоzan (хьsusilY, AzYrbaycan Respubliкasının YrazisindY malların (işlYrin, хidmYtlYrin) vY pul vYsaitlYrinin azad yerdYyişmYsini bilavasitY vY ya dоlayısı ilY mYhdudlaşdıran vY ya digYr yоlla vergi цdYyicilYrinin qanuni fYaliyyYtini mYhdudlaşdıran, yaхud maneYзiliк tцrYdYn), vergilYrin mьYyyYn edilmYsinY yоl verilmir;

- heз bir şYхs YldY etdiyi mYnfYYtdYn (gYlirdYn) eyni nцv vergini bir dYfYdYn artıq цdYmYyY mYcbur edilY bilmYz;

- vergilYr siyasi, ideоlоъi, etniк, коnfessiоnal vY vergi цdYyicilYri arasında mцvcud оlan digYr хьsusiyyYtlYr Ysas gцtьrьlmYкlY mьYyyYn edilY bilmYz vY disкriminasiya хaraкteri daşıya bilmYz;

- mьlкiyyYt fоrmasından vY ya fiziкi şYхslYrin vYtYndaşlığından vY ya кapitalın yerindYn asılı оlaraq vergilYrin mьхtYlif dYrYcYlYrinin mьYyyYn edilmYsi qadağandır;

- AzYrbaycan Respubliкasının vergilYri yalnız Vergi MYcYllYsi ilY mьYyyYn edilir, оnların dYyişdirilmYsi vY ya lYğv edilmYsi Vergi MYcYllYsinY dYyişiкliк edilmYsi ilY hYyata кeзirilir;

- heз bir şYхsin ьzYrinY Vergi MYcYllYsi ilY mьYyyYn edilYn vergilYrin хьsusiyyYtlYrinY maliк vY Vergi MYcYllYsi ilY mьYyyYn edilmYyYn, yaхud Vergi MYcYllYsi ilY mьYyyYn edilYn qaydalardan fYrqli оlaraq mьYyyYn edilYn vergilYr цdYmYк vYzifYsi qоyula bilmYz;

- vergilYr haqqında qanunvericiliк elY tYrzdY fоrmalaşdırılmalıdır кi, hYr кYs hansı vergilYri, hansı qaydada, nY vaхt vY hansı mYblYğdY цdYmYli оlduğunu dYqiq bilsin;

- vergi sistemi sahibкarlıq vY investisiya fYaliyyYtini tYşviq etmYlidir;

- vergilYr haqqında qanunvericiliyin bьtьn ziddiyyYtlYri vY aydın оlmayan mYqamları vergi цdYyicisinin хeyrinY şYrh edilmYlidir;

- fiziкi vY hьquqi şYхslYrin vergilYrY aid nоrmativ hьquqi aкtlarla azad tanış оlmaq imкanı tYmin edilmYlidir.

AzYrbaycan Respubliкasında aşağıdaкı vergilYr mьYyyYn edilir vY цdYnilir:

- dцvlYt vergilYri;

- muхtar respubliкa vergilYri;

- yerli vergilYr (bYlYdiyyY vergilYri).

DцvlYt vergilYri dediкdY, Vergi MYcYllYsi ilY mьYyyYn edilYn vY AzYrbaycan Respubliкasının bьtьn YrazisindY цdYnilmYli оlan vergilYr nYzYrdY tutulur.

Muхtar respubliкa vergilYri dediкdY, Naхзıvan Muхtar Respubliкasında Vergi MYcYllYsinY mьvafiq оlaraq Naхзıvan Muхtar Respubliкasının qanunları ilY mьYyyYn edilYn vY Naхзıvan Muхtar Respubliкasında цdYnilYn vergilYr nYzYrdY tutulur.

Yerli vergilYr (bYlYdiyyY vergilYri) dediкdY, Vergi MYcYllYsindY vY mьvafiq qanunla mьYyyYn edilYn, bYlYdiyyYlYrin qYrarlarına YsasYn tYtbiq edilYn vY bYlYdiyyYlYrin YrazilYrindY цdYnilYn vergilYr nYzYrdY tutulur.

AzYrbaycan Respubliкasında Vergi MYcYllYsinY uyğun оlaraq хьsusi vergi reъimi tYtbiq edilY bilYr. Хьsusi vergi reъimi dediкdY, mьYyyYn dцvr YrzindY vergilYrin hesablanması vY цdYnilmYsinin хьsusi qaydası nYzYrdY tutulur.

DцvlYt vergilYrinY aşağıdaкılar aiddir:

- fiziкi şYхslYrin gYlir vergisi;

- hьquqi şYхslYrin mYnfYYt vergisi;

- YlavY dYyYr vergisi;

- aкsizlYr;

- hьquqi şYхslYrin Ymlaк vergisi;

- hьquqi şYхslYrin tоrpaq vergisi;

- yоl vergisi;

- mYdYn vergisi;

- sadYlYşdirilmiş vergi;

Muхtar Respubliкa vergilYrinY Naхзıvan Muхtar Respubliкasında tutulan aşağıdaкı vergilYr daхildir:

- fiziкi şYхslYrin gYlir vergisi;

- hьquqi şYхslYrin mYnfYYt vergisi;

- YlavY dYyYr vergisi;

- aкsizlYr;

- hьquqi şYхslYrin Ymlaк vergisi;

- hьquqi şYхslYrin tоrpaq vergisi;

- mYdYn vergisi;

- sadYlYşdirilmiş vergi;

Yerli vergilYr aşağıdaкılardır:

- fiziкi şYхslYrin tоrpaq vergisi;

- fiziкi şYхslYrin Ymlaк vergisi;

- yerli YhYmiyyYtli tiкinti materialları ьzrY mYdYn vergisi;

- bYlYdiyyY mьlкiyyYtindY оlan mьYssisY vY tYşкilatların mYnfYYt vergisi.

Bьtьn bunları sхematiк оlaraq şYкil 13.1-dY оlduğu кimi Yкs etdirmYк оlar:

Азярбайжан Республикасынын верэи системи

Дювлят верэиляри

Мухтар Республика верэиляри

Йерли (бялядиййя) верэиляри

-физики шяхслярин эялир верэиси;

-щцгуги шяхслярин мянфяят верэиси;

-ялавя дяйяр верэиси;

-аксизляр;

-щцгуги шяхслярин ямлак верэиси;

-щцгуги шяхслярин торпаг верэиси;

-мядян верэиси;

-садяляшдирилмиш верэи;

-йол верэиси.

-физики шяхслярин эялир верэиси;

-щцгуги шяхслярин мянфяят верэиси;

-ялавя дяйяр верэиси;

-аксизляр;

-щцгуги шяхслярин ямлак верэиси;

-щцгуги шяхслярин торпаг верэиси;

-мядян верэиси;

-садяляшдирилмиш верэи.
-физики шяхслярин ямлак верэиси;

-физики шяхслярин торпаг верэиси;

-бялядиййя мцлкиййятиндя олан мцяссисялярин вя тяшкилатларын мянфяят верэиси;

-йерли ящямиййятли тикинти материаллары цзря мядян верэиси.

ŞYкil 13.1. AzYrbaycan Respubliкasının vergi sistemi.
CYdvYl 13.1

2000-2003-cь illYrdY vergi vY tYdiyYlYrin nцvlYrinY gцrY

daхilоlmaların struкturu
№Vergi vY tYdiyYlYrin nцvlYri20002001200220031ЏlavY dYyYr vergisi22,425,831,732,42AкsizlYr3,918,011,77,13MYnfYYt vergisi24,620,321,821,84MYdYn vergisi9,98,27,46,95Tоrpaq vergisi1,31,81,31,46Џmlaк vergisi2,32,22,93,27SadYlYşdirilmiş vergi-0,70,41,58Fiziкi şYхslYrin gYlir vergisi18,416,416,118,39DцvlYt rьsumu3,12,93,12,810Sair daхilоlmalar3,13,73,64,611CYmi:100100100100

AzYrbaycan Respubliкasının vergi sisteminin Ysas хьsusiyyYtlYrindYn biri ayrı-ayrı vergilYrin хьsusi зYкilYrinin inкişaf etmiş цlкYlYrin anоlоъi struкturundan fYrqli оlmasıdır.

2000-2003-cь illYrdY AzYrbaycan Respubliкasının dцvlYt bьdcYsinin gYlir hissYsinin fоrmalaşmasında ayrı-ayrı vergi nцvlYrinin хьsusi зYкilYrinin dinamiкası cYdvYl 13.1-dY Yкs оlunmuşdur.

CYdvYl 13.1-dYn gцrьndьyь кimi AzYrbaycan Respubliкasında inкişaf etmiş цlкYlYrlY mьqayisYdY fiziкi şYхslYrdYn tutulan gYlir vergisinin payı nisbYtYn aşağı, mьYssisYlYrin mYnfYYt vergisinin payı isY yькsYкdir.

BelY bir vYziyyYtin fоrmalaşmasının bir sıra sYbYblYri vardır. Bunlardan birincisi vergi daхilоlmaları prоqnоzlarının yerinY yetirilmYsi vYziyyYtidir.

2001-2003-cь illYrdY ayrı-ayrı vergilYr ьzrY prоqnоzların yerinY yetirilmYsi vYziyyYti cYdvYl 13.2-dY Yкs оlunmuşdur.

CYdvYl 13.2

2001-2003-cь illYrdY vergi prоqnоzlarının yerinY yetirilmYsi dinamiкası.

№GцstYricilYr2001200220031ЏlavY dYyYr vergisi124,698,8105,42AкsizlYr124,594,6121,63MYnfYYt vergisi104,1105,7116,44MYdYn vergisi56,659,644,35Џmlaк vergisi103,8124,8100,86GYlir vergisi74,0103,5129,77Tоrpaq vergisi105,180,0101,18CYmi vergilYr ьzrY93,093,9101,4

CYdvYl 13.2-dYn gцrьndьyь кimi AzYrbaycan Respubliкasında vergi daхilоlmalarının struкturunun inкişaf etmiş цlкYlYrdYкi anоlоъi struкturdan fYrqli оlmasına tYsir edYn amillYrdYn biri ayrı-ayrı vergilYr ьzrY prоqnоzlara YmYl edilmYsi sYviyyYsinin fYrqli оlmasıdır. MYsYlYn, 2003-cь ildY gYlir vergisi ьzrY prоqnоza 129,7 faiz YmYl edildiyi halda, mYdYn vergisi ьzrY prоqnоza cYmi 44,3 faiz YmYl edilib.

AzYrbaycan Respubliкasında bьdcYyY vergi daхilоlmalarının tYrкibindY gYlir vergisinin payının inкişaf etmiş цlкYlYrlY mьqayisYdY az оlmasının bir neзY sYbYbi vardır. Bunlardan birincisi AzYrbaycan Respubliкasında YmYк haqqı sYviyyYsinin hYmin цlкYlYrlY mьqayisYdY qat-qat aşağı оlması, iкincisi isY yькsYк gYlirli şYхslYrin цz gYlirlYrini vergidYn yayındırması ilY YlaqYdardır.

Vergi sistemini хaraкterizY edYn gцstYricilYrdYn biri dY vergi yькьdьr. Vergi yькьnь hYm vergi daхilоlmalarının ьmumi daхili mYhsula nisbYti, hYm dY cYmi daхilоlmaların (gцmrьк nYzarYti ilY vY DцvlYt Sоsial MьdafiY Fоnduna daхilоlmalar nYzYrY alınmaqla) ьmumi daхili mYhsula nisbYti кimi tYyin edY bilYriк. 2000-2002-ci illYrdY AzYrbaycan Respubliкasında vergi yькь gцstYricisinin dinamiкası cYdvYl 13.3-dY Yкs оlunmuşdur (2002-ci il ьзьn sоsial fоndlara daхilоlmaların prоqnоz qiymYti gцtьrьlьb).

CYdvYl 13.3

2000-2002-ci illYrdY AzYrbaycan Respubliкasında vergi yькьnьn dinamiкası

№GцstYricilYrЦlзь vahidi2000200120021Cari qiymYtlYrlY ьmumi daхili mYhsulmlrd.man23590,526578,029602,02Cari qiymYtlYrlY vergi daхilоlmalarımlrd.man2552,02898,03400,03Cari qiymYtlYrlY gцmrьк nYzarYti ilY daхilоlmalarmlrd.man719,0822,0921,84Cari qiymYtlYrlY DцvlYt Sоsial MьdafiY Fоnduna daхilоlmalarmlrd.man564,0568,0643,05Cari qiymYtlYrlY cYmi daхilоlmalarmlrd.man3835,042884964,86Vergi daхilоlmaları Ysasında vergi yькь%10,810,911,57CYmi daхilоlmalar Ysasında vergi yькь%16,316,116,8

CYdvYl 13.3-dYn gцrьndьyь кimi AzYrbaycan Respubliкasında istYr vergi daхilоlmaları, istYrsY dY cYmi daхilоlmalar Ysasında hesablanmış vergi yькь gцstYricisinin sYviyyYsi inкişaf etmiş цlкYlYr ьзьn anоlоъi gцstYricinin sYviyyYsindYn dYfYlYrlY aşağıdır. BelY bir vYziyyYtin fоrmalaşmasının bir neзY sYbYbi vardır кi, bunların hYr birini ayrı-ayrılıqda araşdıraq.

Bu amillYrdYn biri цlкYdY vergi intizamının istYnilYn sYviyyYdY оlmamasıdır. MYsYlYn, 2002-cь ildY 3901 şYхsdY sYyyar vergi yохlaması aparılmış vY оnlardan 3697-dY qanun pоzuntusu aşкar edilmişdir. Bu isY yохlama aparılan vergi цdYyicilYrinin 94,8 faizi demYкdir.

İкinci bir sYbYb vergi цdYyicilYrinin bьdcYyY vergi bоrcları prоblemidir. Зьnкi vergi yькь cari maliyyY ilindY bьdcYyY faкtiкi оlaraq цdYnilmiş vergilYr Ysasında mьYyyYn edilir. Vergi bоrclarının sYviyyYsinin yькsYк оlması isY vergi yькьnьn Ysas ağırlığının intizamlı vergi цdYyicilYrinin ьzYrinY dьşmYsinY sYbYb оlur. Bunun da nYticYsindY bir qisim vergi цdYyicilYri ьзьn ağır vergi yькь, digYr bir qisim vergi цdYyicilYri ьзьn isY Ylverişli vergi mьhiti fоrmalaşmış оlur. Bu isY azad rYqabYt qanunlarının pоzulmasına gYtirib зıхarır.

Qeyd etmYк lazımdır кi, vergi yькь gцstYricisinin sYviyyYsinin aşağı оlmasının Ysas sYbYblYrindYn biri dY хalq tYsYrrьfatının ayrı-ayrı sahYlYrinin vergi цdYmYкdYn azad edilmYsidir. MYsYlYn, кYnd tYsYrrьfatı mYhsulları istehsalı tоrpaq vergisi istisna оlunmaqla bьtьn vergilYrdYn azad edilib, laкin bu sahYdY istehsal оlunan mYhsulun hYcmi ьmumi daхili mYhsulun tYrкibinY daхil edilib. Bu isY оrta statistiк vergi цdYyicisi ьзьn hesablanmış vergi yькь gцstYricisinin sYviyyYsinin sьni surYtdY aşağı dьşmYsinY sYbYb оlur.

Bunu daha Yyani tYsYvvьr etmYк ьзьn ьmumi daхili mYhsulun struкturuna nYzYr salaq.

2000-2003-cь illYrdY хalq tYsYrrьfatının sahYlYrinin ьmumi daхili mYhsulun tYrкibindY хьsusi зYкilYrinin dinamiкası cYdvYl 13.4-dY Yкs оlunmuşdur.

CYdvYl 13.4

2000-2003-cь illYrdY ayrı-ayrı sahYlYrin ьmumi daхili mYhsulda

хьsusi зYкilYri (%).

№GцstYricilYr20002001200220031SYnaye36,037,634,937,82КYnd tYsYrrьfatı16,114,814,213,13Tiкinti6,55,810,812,14ХidmYtlYr35,033,732,130,05 Хalis vergilYr6,48,18,07,0 CYmi100100100100

CYdvYldYn gцrьndьyь кimi, 2000-2003-cь illYrdY ьmumi daхili mYhsulun 16,1 – 13,1 faizi кYnd tYsYrrьfatının hesabına fоrmalaşıb, laкin bu sahY tоrpaq vergisi istisna оlmaqla heз bir vergi цdYmir. Bu isY оrta statistiк vergi цdYyicisinin faкtiкi vergi yькьnьn sYviyyYsinin sьni оlaraq aşağı salınmasına sYbYb оlur.

AzYrbaycan Respubliкası YrazisindY hasilatın pay bцlgьsь ьzrY sazişlYr Ysasında кarbоhidrоgen fYaliyyYtini hYyata кeзirYn хarici şirкYtlYr ьзьn prоtокоllarla tYnzimlYnYn vergitutma meхanizmi nYzYrdY tutulmuşdur. Bu prоtокоllara YsasYn hYmin şirкYtlYr YldY etdiкlYri gYlirdYn yalnız 5 – 8% dYrYcYsi ilY цdYniş mYnbYyindY tutulan mYnfYYt vergisinin цdYyicilYridirlYr vY digYr vergilYri цdYmYкdYn azaddırlar. BelYliкlY, bu şirкYtlYr ьзьn vergi yькь хeyli yьngьldьr, оnların hasilatının hYcmi isY ьmumi daхili mYhsulun tYrкibinY daхildir. Bu isY оrta statistiк vergi цdYyicisinin vergi yькьnьn sYviyyYsinin sьni surYtdY bir qYdYr dY aşağı dьşmYsinY sYbYb оlur.

İndi isY AzYrbaycan Respubliкasında vergilYrin elastiкliк Ymsalı gцstYricisinin dinamiкasına nYzYr salaq. 2000 – 2003-cь illYrdY AzYrbaycan Respubliкasında vergilYrin elastiкliк Ymsalı gцstYricisinin dinamiкası cYdvYl 13.5-dY Yкs оlunmuşdur.

CYdvYl 13.5

2000-2003-cь illYrdY vergilYrin elastiкliк Ymsalının dinamiкası.

№GцstYricilYr20002001200220031Ьmumi daхili mYhsulun YvvYlкi ilY nYzYrYn artımı (%)25,012,711,418,42Vergi daхilоlmalarının YvvYlкi ilY nisbYtYn artımı (%)31,713,617,821,13VergilYrin elastiкliк Ymsalı1,271,071,521,15

CYdvYldYn gцrьndьyь кimi, baхılan dцvr YrzindY vergi daхilоlmalarının artım sьrYti ьmumi daхili mYhsulun artım sьrYtindYn yькsYк оlmuşdur. Bunun da nYticYsindY tYhlilin aparıldığı dцvr YrzindY vergilYrin elastiкliк Ymsalının qiymYti vahiddYn bцyьк оlmuşdur. Bu isY о demYкdir кi, ьmumi daхili mYhsulun vergiyY cYlb edilmYyYn, vergidYn yayındırılan hissYsinin payı ilbYil azalır, yYni belY bir tendensiyanı mьsbYt qiymYtlYndirmYк оlar.