F
əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2
Mustafa Kamal Paşanın TBMM səri sifətiylə 1920-ci
ildə əlaqə qurdu-
ğu yabançı dövlət başkanlarından ilki Azərbaycan, ikincisi Əfqanıstan və
üçüncüsü Sovet Rusiya dövl
ət başkanları olmuşlar. Mustafa Kamal Paşa
1921-
ci il oktyabrın 23-də Ankarada Azərbaycanın rəsmi nümayəndəliyinin
bay
rağını qaldırmış, Nərimanovun siyasətini bəyənmiş və imkan
dairəsində
d
əstəkləmiş, N.Nərimanovun əvvəl Zaqafqaziya federasiyasının, sonra isə
SSRİ MİK-in sədri seçilməyini alqışlamış, vəfat etdikdə dərin hüznlə şəxsən
im
zalanmış başsağlığı göndərmişdir.
1
O, Türkiy
ənin xarici işlər naziri Yusif
Ka
malın vasitəsi ilə N.Nərimanovdan
xahiş edirdi ki, öz nüfuzundan istifadə
ed
ərək Qars müqaviləsinin respublikalar tərəfindən və ittifaq orqanlarında
ratifıkasiyasını təmin etsin.
2
Türkiy
ənin o illərdə Azərbaycan qarşısında et-
diyi
ən böyük xidmət Naxçıvan məsələsinin ədalətli həlli olmuşdur.
Bel
əliklə, N.Nərimanovun milli dövlətçilik baxışlarında türk mövqeyi,
Türkiy
ə-Rusiya münasibətlərinin qurulması özünü aydın şəkildə göstərmiş-
dir.
N.N
ərimanovun həyat məramı hər hansı bir partiyanın proqramından
ibar
ət deyildi. N.Nərimanov Azərbaycanda baş verən inqilabi proseslərə
dig
ər bolşeviklərdən
fərqli münasibət bəsləmiş, yerli xüsusiyyətləri nəzərə
almağa çalışmışdır.
Az
ərbaycan Kommunist Partiyasının tərkibində mövcud olan fikir ay-
rılığı əsasən ondan irəli gəlirdi ki, Bakı fəhlələri arasına “proletar beynəlmi-
l
əlçiliyi” şüan nə qədər hökm sürürdüsə də, hər bir milli qrupun
bir o qədər
öz iddiaları var idi. Rus fəhlələri və partiya məmurları hesab edirdi
l
ə
r ki,
Az
ərbaycanın istənilən səviyyədə müstəqilliyi nominal xarakter daşıdığın-
dan rus dili v
ə rusların iradəsi Azərbaycanda hökm sürməlidir. Erməni fəh-
l
ələri və partiya məmurları belə hesab edirdilər ki, Azərbaycan əslində Azər-
baycan türkl
ərinin və müsəlmanların ölkəsi olmamalı, erməni amili Azər-
baycanda, xüsus
ən də Bakıda getdikcə möhkəmlənməlidir. Bu iki milli
qrupdan f
ərqli olaraq Azərbaycan fəhlələri və milliyyətcə azərbaycanlı olan
partiya m
əmurları arasında fikir birliyi yox idi. Bunlardan bəziləri vəzifədə
qalmaq namin
ə Moskvanın göstərişlərini
yerinə yetirir, proletar beynəlmi-
fiqarəsi» qəzeti, 1921,4 fevral, №31.
1
Şimşir В. Atatürk və yabançı devlet başkanları. Ankara, Tarih Kuramu basımevi, 2001,
s.127; ARDA, f. 6, siy.l, iş.134, v.169-170; f.28, siy. 281, iş 68, vv.17-21, 163.
2
ARDA, f.28, siy. 281, iş 68, v. 17-21.
- 36 -
N
əriman Nərimanov – 140
l
əlçiliyi prinsipini milli maraqlardan üstün tutur, bolşevik-daşnak qüvvələri-
nin 1918-
ci ilin martında azərbaycanlılara qarşı törətdikləri soyqırımı unut-
maq yolu il
ə gedirdilər. Digərləri isə milli maraqları proletar həmrəyliyin-
d
ən üstün tuturdular.
N.N
ərimanov mərkəzdən fərqli baxışlarını bolşeviklərin səhv siyasəti
il
ə izah edirdi.
1
N.N
ərimanovun siyasi baxışlarında müəyyən
təkamül baş
ver
ərək onu “demokratik təkamül sosializmi” mövqeyinə, yəni Avropasaya-
ğı sosializm sisteminə gətirmişdir.
2
N.N
ərimanovun səyi ilə sərbəst ticarət üsulları Azərbaycanda Rusiya-
dan xeyli
əvvəl tətbiq edilmişdir. O, sovet dövlət quruculuğu prosesinin Ru-
siyadan f
ərqli keçirilməsini tələb etmiş, kiçik sənaye müəssisələrinə toxun-
ma
ğı, onların milliləşdirilməsini qadağan etmiş, alverləri üçün lazımi şərait
ya
radılması haqqında dekret imzalamış, bolşeviklərin müsadirə vaxtı törət-
dikl
əri haqsızlığa qarşı çıxış etmiş, əsassız həbs edilmiş şəxslərin azadlığa
buraxılmasına nail olmuş, əfv komissiyalarına şəxsən rəhbərlik etmişdir. O,
Az
ərbaycanın nemətlərinin ədalətsiz paylanmasına qarşı çıxmışdır.
3
1920-
ci ilin oktyabrında Azərbaycan kommunistlərinin II qurultayında
N.N
ərimanov
ona görə tənqid olunurdu ki, o, burjuaziya ilə mübarizədə li-
be
rallıq göstərir, sahibkarlara güzəştə gedir, burjuaziyanın tam ekspropriasi-
ya
sına etiraz edir, bir çox məsul vəzifələrə şüurlu fəhlələrin əvəzinə xırda
bur
jua düşüncəli azərbaycanlı ziyalıları irəli çəkir. Amma N.Nərimanov bu
t
əzyiqlərin qarşısında tab gətirərək məqsədinə nail olmuş, hətta Stalin onun
r
əqiblərini N.Nərimanovla hesablaşmağa çağırmışdır.
4
M.Hüseynov, H.C
əbiyev, Ə.Qarayev N.Nərimanovun 1917-ci
il qədər
bol
şevik hərəkatından uzaq olduğunu
5
yazırdılar. N.Nərimanov özü də bol-
1
N
ərimanov N. Ucqarlarda...Seçilmiş..., s.418-419.
2
Ахмедов А. Предполагаемый состав уклонистского правительства и уклонистско-
го партийного aппapaта
//ARSPİHDA, f. 12, siy. 1, iş 152, s.27-34.
3
ARSPİHDA, f.l, siy. 1, iş 8, v.86;
Nərimanov N. Ucqarlarda... Seçilmiş..., ss.308, 399,
397; ARDA, f.410m, siy. lm,
iş 15, v.22a; Декреты Азревкома..., s.198-199; К докладам
тт.Гусейнова и Ахундова по азербайджанскому вопросу сделанным на заседании
Политбюро ЦК РКП 17. 11.21. Архив 6 сектора Общего отдела ЦК КПСС. Заверено 2
сентября 1957 r.//ARSPİHDA-da saxlanılır.
4
ARSPİHDA, f.l, siy.l, iş 14, v.9.
5
Гусейнов М.Д. Воспоминания о Н.Нариманове. Газета «Заря Востока». 1925, 21
марта.
Джабиев Г. Воспоминания о Н.Нариманове. Газета «Бакинский рабочий».
1925, 28
марта,
Караев А.Г. Воспоминания о Н.Нариманове. Газета «Заря Востока»,
1925, 22
марта.
- 37 -