-
qarşılıqlı əlaqədə olan iki dilin, ikidilli fərdin şüuruna təsiri və iki dil
kodunun dəyişdirilməsi - bilinqvizm və diqlossiya məsələlərinin dil
təmaslan nəzəriyyəsində rolunu müəyyənləşdirmək.
Tədqiqatın obyekti və predmeti.
Müxtəlifsistemli dillər və onlann
fonetik, leksik və morfoloji vahidləri tədqiqatm obyekti, bu dillər
arasındakı əlaqələr problemi isə predmetdir.
Tədqiqatm elmi yeniliyi. «Dillərarası əlaqələr və dillərin inkişafı
məsələləri» mövzusu Azərbaycan dilçihyində ilk dəfə olaraq tədqiqata
cəlb olunur. Dissertasiyada dillərin inkişafında dil əlaqələrinin rolu və
bu əlaqələr nəticəsində müxtəlif dillərdə baş verən proseslər və onlann
nəticələri tədqiq edilmişdir. Tədqiqat işində dil əlaqələrinin dillərin
inkişafmdakı rolu müəyyənləşdirilmişdir.
Tədqiqatm nəzəri və praktik əhəmiyyəti. Tədqiqat işini dillərarası
əlaqələr probleminə həsr olunmuş elmi araşdırm alann davamı kimi
qiymətləndirmək olar. Tədqiqat işindən çıxarılan nəticələrin dil
əlaqələrinin nəzəri problemlərinin öyrənilməsi üçün mühüm əhəmiyyəti
vardır.
Dissertasiyanın müddəa və nəticələrindən orta məktəblərdə xaricı
dillərin öyrənilməsində, eyni zamanda, etnik tərkibi zəngin olan
Azərbaycan Respublikasımn orta məktəblərində müxtəhf xalqlara
mənsub uşaqlarm ibtidai siniflərdə Azərbaycan dilini mənimsəməsi
prosesində istifadə oluna bilər.
Tədqiqat işindən, dilçilərlə yanaşı, eyni zamanda, tarixçi, etnoqraf,
sosioloq və psixoloqlar istifadə edə bilərlər.
Tədqiqatm metodları. Dissertasiya işində təsviri, tipoloji və s.
metodlardan istifadə olunmuşdur. Dissertasiya işinin nəzəri əsasını
dünya dilçilərinin və nəzəri dilçilik mütəxəsislərinin müddəaları təşkil
edir. Tədqiqat işi diaxron və sinxron aspektdə aparılmışdır.
Tədqiqatm aprobasiyası. Dissertasiyamn əsas tezis və müddəaları
Azərbaycan
Milli
Elmlər
Akademiyası
aspirantlannm
elmi
konfranslannda məruzə edilmiş və AM EA-nın nəşrlərində dərc
edilmişdir.
Dissertasiyanın əsas məzmununu əhatə edən yeddi məqalə çap
olunmuşdur.
Dissertasiyanm quruluşu. Dissertasiya giriş, iki fəsil və istifadə
olunmuş ədəbiyyat siyahısından ibarətdir.
DİSSERTASİYAMN MƏZM UNU
Dissertasiyanın «Giriş» hissəsində mövzunun aktuallığı və tədqiqatm
məqsəd və vəzifələri. elmi yeniliyi. nəzəri və praktik əhəmiyyəti, obyekt
və predmeti, metodu, aprobasiyası haqqında məluma verilmişdir.
Dissertasiyamn birinci fəsli «DiUərarası əlaqələrin yaranma səbəbləri və
onların növləri» adlanır. Bu fəsil 6 yanmbaşlıqdan ibarətdir. «Dillərarası
əlaqələr probleminin tədqiqi tarixi» adlı birinci yarımbaşlıqda dillər
arasında baş verən əlaqələrin ümumi dilçilikdə müxtəlif terminlərlə
ifadəsi, onlann dildəki mövqeyi məsələlərinə toxunulur. Bu zaman həmin
məsələlərlə bağh mövcud elmi-nəzəri ədəbiyyat nəzərdən keçirilir,
yürüdülmüş elmi mülahizə və fıkirlər təhlil edilir, onlara münasibət
bildirilir.
Dilçilikdə bu istiqamətin əsasım qoyan Amerika dilçisi Uriel Vaynrayx
sayılır. Məhz onun «Languages in Contact»-Dil təmaslan, (New-York,
1953) əsərinin1 nəşrindən sonra dünya dilçiliyində bu sahəyə m araq artdı.
Lakin U Yaynrayxa qədər də dünya dilçiliyində bu əlaqələrdən bəhs
edənlər olmuşdur. Bura Hüqo Şuhardt2, German Paul3, Boduen de
Kurtene4, L.Şerba5 və digərlərini aid etmək olar. Ümumiyyətlə, keçmiş
SSRİ-də
də
bu
sahəyə
m araq
güclü
idi.
Y.D.Deşeriyevin6,
T.P.ılyaşenkonun7 bu sahədə apardıqlan tədqiqatlar xüsusilə diqqəti cəlb
edir. Azərbaycan dilçiliyində də bu sahəyə m araq olmuşdur və xüsusən
nəzəri dilçiliklə bağlı yazılan əsərlərin çoxunda bu məsələyə diqqət
yetirilmişdir.
Bu
m ənada
A.Axundovun8,
Ə.Rəcəbovun9,
A .Q urbanovun^N .M əm m ədovun,1
A.Aslanovun2,
V.Qukasyanın3
1 BaflHpafix
y.
Ü3biKOBbie
KOHTaKTbi.
KneB: Bama uiKOJia, 1979,263 c.
2 IUyxapnT
r.
H36paHHbie CTaTbH no H3biK03HaHmo. M.: H3a-bo hhoctp. jiht.. 1950, 292c.
3 riayjib r . npHHUHnbi HCTopHH
a3biKa.
M.: H3fl.
h h o c t
.
j i h t
.,
1960, 500c
4 BoflyeH fle KypreH3
O
cMemaHHOM xapaıcrepe Bcex H3biK0B // H36paHHbie Tpyflbi no oöuıeMy
ü3biK03HaHHK).
t
.
I, M.: 1963, c.362-372
5 LLlepĞa JI.B. H36paHHbie pa6o™ no a3biK03HaHHK)
h
(JjoHeTHKe t.I.M .: H3a-bo JleHHHrp. yH-Ta,
1 9 5 8 ,182c.
6 flemepneB K ).^. 3aKOHOMepHOcra pa3BHTHH
h
B3aHM0fleftCTBHs a3HK0B
b
CoBercKOM oöuıecTBe. M.:
Hayıca. 1966,402c.
7 HjibameHKo
T.n.
>l3biKOBbie
KOHTaıcrbi.
M.: HayKa, 1970, 205c.
8 A xundov A .A . Ü m um i dilçilik. Bakı: M aarif,1988, 272 s.
9 R əcəbov Ə.Ə . D il, şüur, cəmiyyət, tarix. Bakı: A zərnəşr, 1993, 160 s., Rəcəbov Ə.Ə. Dilçilik
tarixi. Bakı: M aarif, 1987, 538 s., Rəcəbli Ə.Ə. N əzəri dilçilik. Bakı: N u rlan , 2003, 515 s.,
R əcəbov Ə.Ə . Həm zəyeva E .H . Bilinqvizm problem ləri // Azərbaycan-rus ikidilliliyi. Bakı: Bakı
U niversiteti nəşriyyatı, 1991, 3-10 s.
5 Q u rb an o v A .M . Ü m um i dilçilik I cild. Bakı: M aarif, 1989, 568 s., Q u rb an o v A .M . Ümumi
dilçilik II cild. Bakı: M aarif, 1993, 548 s.
6