divergensiya problemlərindən də danışmaq lazım gəlir. Bu problemin
tədqiqi dil təm aslan nəzəriyyəsi üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Bildiyimiz kimi, dünyanm etnik xəritəsi çox zəngindir və etnoslar
minilliklər boyu bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olmuşlar.
Müxtəlif
dövlətlərin, imperiyalarm yaranması və dağılması proseslərinin də
inkişafm əsas amillərindən biri olduğu heç kəsdə şübhə doğurmur. Bu
mənada, dilləri bu əhatədən kənarda təsəw ür etmək mümkün deyil.
Əksinə, çox vaxt dövlətlərin yaranması və dağılması prosesləri dil
situasiyalanna təsir edən güclü amillərdəndir. Dillər siyasi, iqtisadi,
mədəni və digər səbəblərdən bir-biriləri ilə qarşıhqlı əlaqədə olaraq
yaxmlaşa, ya da, bu proseslərin əksinə olaraq müxtəlif səbəblərdən
uzaqlaşa bilərlər. Bu proseslər həm dillər, həm də dialektlər arasmda baş
verir. Dilçilik ədəbiyyatında birinci halda inteqrasiyadan, ikinci halda isə
diferensasiyadan
bəhs
edilir.
İnteqrasiya
prosesləri
dilçilikdə
konverqensiya, diferensasiya prosesləri isə divergensiya termini ilə də
ifadə olunur. Konverqensiya və diverqensiya prosesləri tarixin ümumi
axannda müxtəlif istiqamətlərdə və müxtəlif zamanlarda baş verir və bu
proseslərin
qabaqcadan
planlaşdmlması
və
öyrənilməsi
qeyri-
mümkündür. Çünki bu proseslər bilavasitə cəmiyyətdə baş verən ictimai-
siyasi prosesləri əks etdirir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bütün bu
müxtəlifhklər prinsipcə hər hansı bir dilin inkişafını tam olaraq əks etdirə
bilmir. Divergensiya anlayışı əsasən qohum dillərin və yaxud bir dihn
müxtəlif dialektlərinin mərkəzdənqaçma prosesləri ilə izah edilir.
Amma dihəri divergensiyaya aparan amillərlə yanaşı dillərin
konvergensiyasım
şərtləndirən
amillər
də
fəaliyyət
göstərir.
Konvergensiya anlayışı mərkəzəqaçma proseslərinə aid edilir. Bu
prosesləri şərtləndirən amillər müxtəlif dillərin və dialektlərin bir ərazidə
birgəyaşamı ilə bağhdır. Çox vaxt bu ərazi eyni bir dövlət quruluşuna aid
olur, dillər və dialektlər arasmda uzunmüddətli və intensiv əlaqələr
qurulur. Konvergent proseslər həm qohum, həm də qohum olmayan
dilləri, onlarm dialektlərini əhatə edə bilər. Onlar ya leksik ahnmalarla
məhdudlaşa, ya da daha geniş yayılaraq dil sisteminin struktur
quruluşuna təsir edərək onun morfoloji, hətta sintaktik sistemlərini əhatə
edə bilər.
Dissertasiyanm ikinci fəsli «Dillərarası əlaqələrin dillərin inkişafında
rolu» adlanır. Bu fəsil beş yanm başhqdan ibarətdir. İkinci fəslin birinci
yanmbaşhğı «AlınmaIar» adlanır. A hnm alann araşdmlması əlaqədə olan
dillərlə yanaşı, həm də həmin dildə danışan xalqlann dünya tarixində
oynadığı rolu öyrənmək üçün mühüm materiallar verir.
13
D ilb r arasmdakı qarşılıqlı əlaqə zamam yaranan müəyyən dəyişikliklər
tezliklə özünü leksikada göstərir. Buna görə də dilin lüğət tərkibi təsirə
daha tez məruz qalan sahə sayılır. Eyni zam anda o da məlumdur ki,
leksikamn bütün təbəqələri xarici təsirə eyni dərəcədə reaksiya vermir.
Bir çox dilçilər leksik alınmalan da interferensiya kimi təqdim edir və
bu
da
öz
növbəsində
müəyyən
anlaşılmazlıqla
nəticələnir.
Y.A.Jluktenkonun fıkrincə, ahnmalar leksik interferensiyanın ən çox
yayılmış növlərindən biridir. «Almma nəinki qəbul edən dilin leksik-
semantik sistemində müyəyyən dəyişikliyə səbəb olur, həm də dilin digər
səviyyələrində-fonetik və qram m atik səviyyələrində interferensiyanın
yaranması üçün real əsas olur»'. Bu fikirlə razılaşmaq çətindir. Düzdür,
ahnm alar müəyyən səslərin bir dildən digər dilə keçməsinə səbəb olur, bu
da öz növbəsində fonetik səviyyədə ahnmalar üçün əsas rol oynayır.
Lakin fıkrimizcə, alınma prosesini bütünlükdə interferensiya halı hesab
etmək düzgün olmazdı. Çünki əgər almma prosesi ilkin olaraq norm adan
kənaraçıxmadırsa, sonradan bu proses başa çatdıqda alınmanm nəticəsi
olaraq dildə yaranan yeni leksik vahid artıq həmin dilin normaları
çərçivəsində fəaliyyət göstərir və nitqdə heç də norm adan kənaraçıxma
kimi hiss edilmir. Yəni yaranan vahid artıq dilin normasma çevrilir.
Söz sadəcə başqa dildən götürülərək işlədilmir. Bu prosesin özü
mexaniki deyil və kifayət qədər çətin keçir. Dil xarici elementlərə o qədər
də yaxşı münasibət göstərmir. Alınma ilkin mərhələdə dildə müəyyən
dəyişikliklərə məruz qalır, keçdiyi dilin fonetik və qrammatik sisteminə
uyğunlaşır. Ancaq bu uyğunlaşma prosesindən sonra dil almma sözü
özününküləşdirə və işlədə bilir.
Uzun müddətli əlaqə nəticəsində digər dildən müstəqil fonemlər də
alına bilər. Lakin alınma fonemlər ya müəyyən bir fonemin (dilin öz
foneminin) allofonu olur, ya da bu fonem demək olar ki, bütün hallarda
yad dildən alınmış sözlərdə işlənir.
Bundan başqa, dilçihkdə morfoloji və sintaktik ahnmalardan da
danışdır. Alınmalar baxımından dilin qrammatik quruluşu çox
mühafızəkardır.
Burada
ahnmalarm
təsiri
yox
dərəcəsindədir.
M orfologiyada
alınmalar
baş
verdikdə
bu morfoloji
sistemin
zənginləşməsinə deyil, sadələşməsinə səbəb olur. Belə hallarda, mənanm
morfoloji üsulla ifadəsi leksik yaxud sintaktik üsulla əvəz edilir və bu da
morfoloji kateqoriyalann tərkibinin xeyli kasıblaşmasma səbəb olur.
1
)KjıyKTeHKO
IO.A.
JlHHrBHCTHHecKHe acneKTbi flBya3biHHa. Khcb: Bbima uiKOJia,
1974,176
c.