A zərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
Yüklə 1,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
bunların əlindən ov qurtarmaz, istədikləri zaman ov edib dolana bilərlər" demək istəmiş və xozxor adını vermişdir (MK, l, 111- 112). Müəllif xozxorun uyğura çevrilməsini fonetik cəhətdən də əsaslandırmağa çalışır, sözünə davam edərək yazır: "Sonralar x hərfi əlifə çevrilmişdir. Böylece boğazdan gələn hərflərin bir- birinə çevrilib durması olağan şeydir, hale elifin x-ya, x-nın elife çevrildiyi çoktur.., Uyğur kelimesinde gördüğün gibi elıf herfı x-ya çevrilmişdir. x herfi elif herfine çevrilince xoz kelimesindeki z herfi de ye- ye çevrilmişdir. Bu z-nın Ye-ye çevrilmesi büyük bir kuraldır. Bundan sonra xoz kelimesindekı x herfi ğ yapılmışdır. Ğ herfinin x-ya çevrilmesi her zaman olan bir şeydir (MK, I, 113). Sonralar Rəşidəddin və Əbülqazi Bahadır xan da uyğur sözü haqqında bəzi fikirlər söyləmişlər. Onların fikrincə Oğuz xan onun tabeliyinə keçən qəbilələrə ad vermişdir. Ebü lqazinin fikrincə, uyğur türk sözüdür, mənası hamıya məlumdur, qoşulan, yapışan (yapışqur) deməkdir. Məsələn, süd uyudu deyirlər (64, s. 42). Bu rəvayətə əsaslanıb Y.Klaprot, A. Kazımbəy, A.Vamberi də uyğur sözünün mənşəyini təxminən eyni şəkildə şərh etmişdir (88, s. 101). C. Dörfer uyğur sözünün apelyativini tərəfdar, müttəfiq, köməkçi şəklində izah edir (33, s. 169). C. Banzarov uyğur etnoniminin monqol mənşəli olduğunu, oy (meşə) və ğur (xalq) komponentlərindən ibarət olduğunu iddia edir (14, s. 185). N.A. Baskakov uyğur etnonimini oğuz/oğur onomastik vahidinin variantı hesab edir, müdrik, güclü, qüdrətli mənasını bildirdiyini göstərir (19, s. 28, 62). V.V. Radlov hələ keçən əsrin sonlarında bu etnonim haqqında yazırdı: " Прозвище уйгур могло быть еще в древности нерасчлененным тюркским словом , происхождение которого и самим восточны тюрком было непонятно; в этом случае слово должно было бы проистекать или из какого-то забытого корня, или же в слове этом можно было бы видеть иностранное, в этом последном случае об этимологическом возведении можно бы трактовать только если бы имелись определенные исторические свидетельства о самом происхождении, спорного слова" (122, s. 14). Bizcə, uyğur etnonimi uymaq felindən törəmiş və müttəfiq mənasını bildirmişdir. Uyğurlar VI əsrdə tölös ittifaqına daxil idi. VII əsrdə tölöslərin altı boyu ayrılaraq uyğurlar başda olmaqla altı bağ bodun birliyini yaratdı. Uyuk tarlak, Bay bulun, Kemçik- kayabaşı abidələrində altı bağ bodun termini işlənmişdir. Tədqiqatçılar bu birliyə aşağıdakı boyların daxil olduğunu göstərirlər: uyğur, bayırku, ediz, tongra, buğu və apa-isi (37, s. 15). Bunlar VII əsrdə tokuz oğuz qəbilə birliyi ilə birləşib göy türklərə qarşı birgə vuruşmuşlar. 687-ci ildə İlteris kağanın tokuz oğuzları ağır məğlubiyyətə uğratmasından sonra birlik daxilində liderlik uyğurların əlinə keçdi. Bu barədə də müxtəlif fikirlər vardır. Məsələn, S.Gömeç yazır ki, uyğurların tokuz oğuz 36 federasiyasını özlərinə birləşdirmələri və on uyğur olmaları 739-740-cı ildən sonra Moyun Çorun tokuz oğuzları dərləyib toplamalarından sonra olmuşdur. Çünki Şine-Usu kitabəsində Moyun Çor kağan tokuz oğuz xalqını dərləyib-topladığını söyləyir (37, s. 17). Lakin faktlar göstərir ki, uyğurların liderliyi ələ alması və on uyğur qəbilə birləşməsi şəklində formalaşması təxminən VIII əsrin əvvəllərində baş vermişdir. Bununla əlaqədar L. Rasonyinin də maraqlı qeydi var: "Tokuz oğuzlar daha mütəkamil onlu bölünüşə görə aşağıdakı ünsürlərdən mürəkkəb idilər: 9 dallı uyğur oymağı l tokuz oğuzlardan olmayan oym ak; 8 oğuz oymağı toplam 18 oymak. 9 dallı uyğur oymağı tək başına digər 8 oğuz oymağı gücündə idi. Doğu göy türklər Kapağan kağan çağında 12 oymakdan ibarətdilər. Əslində on oymak olduqları halda yendikləri heftal və daha sonra Tibetlilərin Garrgrapur adını verdikləri oymağı kəndilərinə bağladılar. Bu şəkildə Kapağan hakanın 30 oymağı oldu. Kültəgin mezar yazıtında Bilge hakan ulusuna şöyle hitap edər: otuz... tokuz oğuz. Yazıtın noktalarla göstərilən kısımları geçen 12 yüzyıl zarfında silinmişdir. Czeqledi yukarıda açıklananlara dayanaraq və isabetle zıkri geçen yazıtı şöyle tamamlar: Otuz türk tokuz oğuz" (128, s. 103). Uyğur xaqanlığı dövründə on uyğur birliyi yağlakar boyunun başçılığı ilə hakimiyyətin əsas dayağı rolunu oynamaqda idi. Hətta X əsrə aid olan bir Mani mətnində on uyğur eli ifadəsinə təsadüf edirik (161, s. 29-33). Çox maraqlıdır ki, orta əsr ərəb coğrafiyaçıları uyğur etnonimi yerinə tokuz quz terminini işlətmişlər. Bəzi müəlliflər buradan çıxış edərək tokuz quz-un tokuz uyğur olduğunu güman etmişlər (42, s. 23-63). Rəşidəddinin "Camiət-təvarix" əsərində göstərildiyinə görə Orxon bölgəsində on çayın sahilində yaşayanlara on uyğur, doqquz çayın kənarında yaşayanlara da tokuz uyquz deyilmişdir. Buradakı tokuz uquzun tokuz oğuz olduğunu güman etmək olar. Müəllifə görə on uyğur birliyi aşağıdakı boylardan meydana gəlmişdi: ebişek, ötünger, bukız, öz kundur, tular, tardar, adar, üç tabın, kamlançu, ötüken (32, s. 334). J. Hamilton bunları Çin mənbələrindəki el və boy adları ilə qarşılaşdırmışdır (42, s. 45-50). V. Tomsen və İ. Markvart tokuz oğuz və uyğurların eyni etnos olduğunu irəli sürmüşlər. Onların bu qənaəti qeyd etdiyimiz kimi IX, X əsr ərəb coğrafiyaçıları səyahətnamələrinin və Çin mənbələrinin də bu etnosları eyniləşdirməsinə əsaslanır. Faruk Sümerin də qeyd etdiyi kimi ancaq nə bunların əsl uyğur boylarını ifadə edilənlərinin arasında, nə də "Camiət-təvarix"dəkilər içində tokuz oğuzların tonqra və kunı boylarının adları bulunmakda və ya onlara bənzəyən adlar görünməkdədir (51, s. 423). H əqiqətən ərəb səyyahları uzun müddət tokuz oğuz və ya tokuz quz adı altında uyğurları, uyğur dövlətini nəzərdə tutmuşlar. Məsələn, İbn Xordadbeh (IX əsr) tokuz oğuz türkləri yurdunun ən geniş türk ölkəsi olduğunu, xaqanın on iki dəmir qapılı böyük şəhərindəki (Ordubalık?) xalqın Mani dininə mənsub olduğunu, hökmdarın sarayının damında beş farsax məsafədən görünən və yüz adam tutan qızıl çadır olduğunu göstərmişdir (51, s. 65). Bu 37 Yüklə 1,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|