Amea nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 83 raq modullaşmadan istifadə edildiyinə görə transformativ modullaşmaya aid nümunəni bu dərketmə üsulu ilə bağlı verməyi daha məqsədəuyğun hesab etdik. Amma bu, heç də o demək deyil ki, digər dərketmə üsullarında modullaş- madan istifadə olunmur 1 . Sinktual dərketməyə hazırlıq mərhələsinin ikinci ya- rımaktında intellekt kodları gerçəklik elementinin modul- laşmış obrazına çevrilərkən onlar bir növdən, bir neçə növdən, əksər halda isə müxtəlif növlərin sintezindən iba- rət olur. Yüksək intellekt və böyük təxəyyül gücünə malik olan insanlarda sinktual dərketmə və ya yaradıcı düşünmə prosesi tutumu intellekt kodlarına yaxın olan ən mücərrəd obrazlarla həyata keçirilir. Bütün normal düşünmə qabi- liyyətinə malik olan insanlarda bu proses sintez olunmuş, qarışıq tipli obrazlarla həyata keçirilir. Düşünmə qabiliyyəti zəif olan insanlarda isə bu proses ya ümumiyyətlə alınmır, ya monoton intellekt obrazları ilə, ya da mətn formasında modullaşmış obrazlarla həyata keçirilir. Onlarda düşünmə prosesi monoloq-mətn şək- lində və böyük ehtimalla, mətn oxunuşu sürəti ilə gedir. Onu da qeyd edək ki, düşünmə qabiliyyəti çox zəif olan insanlar sinktual dərketməyə hazırlığın ikinci ya- rımaktında intellekt kodu mətn formasında modullaş- mayan gerçəklik elementlərini dərk edə bilmədiklərindən sinktual dərketmə prosesi ilə bağlı onlardan danışmağa ehtiyac belə qalmır. “Düşünərək dərketmə dil vasitəsilə gerçəkləşir” fikrini inkar etsək də, bu dərketmədə dilin ümumiyyətlə iştirak 1 Modullaşmanın digər növləri, modullaşan obrazın gerçəklik elementinə və təfəkkür subyektinə uyğunluğu məsələləri ilə bağlı daha ətraflı bax: Əsgərov M.B. Linqvopsixologiya və ya..., 2011, s.119-125. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 84 etmədiyini də iddia etmirik. Bu dərketmədə dilin iştirakı fikri ilə qismən razılaşmaq olar. Belə ki, sinktual dərket- mənin əksər hissəsi dilin iştirakı olmadan baş verir. Fərz edək ki, biz rəssamıq və bir vaxt fırçanı əlimizə alıb yuxarıda haqqında danışılan dağ gəzintisini xatırlayır, o cənnət guşəsinin rəsmini çəkirik. Dağ, meşə, ağaclar, çəmən, çiçəklər, quşlar, kəpənəklər kimi gerçəklik elementlərini yada salır, təxəyyülü- müzün gücü ilə onların kompozisiya- sını, rəng çalarlarını müəyyənləş- dirir, gözəl bir tablo yaradırıq. Bu yaradıcılıq prosesində biz dilə heç bir ehtiyac duymuruq. Fərz edək ki, bəstəkarıq, piano arxasında oturub o vaxt eşitdiyimiz çoban bayatısının motivləri əsasında gözəl bir musiqi əsəri bəstələyirik, yaxud kulinarıq, həmin giləmey- vənin dadını təkrarlayan bir şirniyyat növü bişiririk, yaxud da əttarıq və həmin meyvənin ətrinə bənzər yeni bir ətir hazırlayırıq. Sinktual dərketmənin nəticəsi olan bu yara- dıcılıq proseslərində də sözə, dilə ehtiyac duymuruq. Sinktual dərketmədə dildən, ayrı-ayrı leksemlərdən ümumiləşdirici, birləşdirici, fərqləndirici, əlaqələndirici vasitələr kimi istifadə oluna bilər. Əsas düşünmə və dərk- etmə prosesi isə intellekt obrazları və kodları ilə həyata keçirilir. Hətta gerçəklik obrazı (1-ci aktın 1-ci fazasında) və sinktual dərketmə obrazı (1-ci aktın 4-cü fazasında) mətn əsasında formalaşsa belə, düşünmə prosesinin intel- lekt obrazları ilə həyata keçdiyini qətiyyətlə deyə bilərik. Əgər real obrazı mətn əsasında formalaşan gerçəklik AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 85 elementi ilə bağlı dərketmə və düşünmə prosesi intellekt obrazları ilə deyil, ünsiyyət zamanı istifadə etdiyimiz mətnlə həyata keçsəydi, o halda hər hansı bir romanın personajlarından birini səciyyələndirmək üçün bizə 1-ci aktın 4-cü fazasında həmin romanı oxumağa sərf olunan vaxt qədər, cümləni üzvlərə görə təhlil edib onların ifadə vasitələrini müəyyənləşdirmək üçün isə cümlə üzvləri və onların ifadə vasitələri haqqında elmi ədəbiyyatlarda verilmiş mətnlərin oxunmasına sərf olunan qədər vaxt lazım gələrdi. Amma belə tapşırıqların həlli ilə bağlı bizə təxminən bir neçə saniyə (bəzən daha az) vaxt lazım olur və biz dərhal həmin tapşırığın əməli icrasına başlayırıq. Bəzən bu kimi tapşırıqların həlli zamanı biz yalnız verilmiş tapşırığın birbaşa cavabını deyil, onunla bağlı olan digər məlumatları da xatırlayırıq. Məsələn, bir elmi seminarda yağın zərəri və ya faydası haqqında mübahisə edərkən qəflətən evdə yağın qurtar- dığını və yağ almaq lazım gəldiyini xatırlayırıq (yuxarıda çoxmənzilli binalara və dünya internet şəbəkəsinə bənzət- məklə intellekt kodlarının belə çoxfunksiyalı və çoxgirişli olduğunu qeyd etmişdik). Bəzən də heç bir şey düşünmədən sakitcə oturub mu- siqi dinlədiyimiz halda, qəflətən hansısa bir hadisəni və ya şəxsi xatırlayırıq. Amma dərindən analiz etdikdə yadımıza düşür ki, həmin şəxs və ya hadisə ilə qarşılaşarkən bu mu- siqi parçasını eşitmişdik. Bəzən də qəflətən yada düşən belə hadisə və ya şəxslərin hal-hazırkı vəziyyətimizlə nə əlaqəsi olduğunu, onu nə üçün və ya nəyin təsiri ilə xatırladığımızı, ümumiyyətlə, müəyyənləşdirə bilmirik. Bunun səbəbi odur ki, şüurumuz baş beyindəki intellekt obraz və kodları üzərindən çox böyük sürətlə şütüyərək Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|