Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008

və şeylərin həqiqi vəziyyətinə uyğun gəlsin.  Sonuncu о vaxt 
olur  ki,  mühüm  şeylər  haqqmda  yüngülvari,  yüngül  şeylər 
haqqmda isə təmtəraqlı  damşılmasm və  sadə ada (sözə)  bə- 
zək-düzək  vurulmasm;  əks  halda  üslub  təlxəkcəsinə  görü- 
nəcək;  məsələn,  Kleofont45  belə  edir  -   o,  “hörmətli  əncir 
ağacı”  kimi  ifadəbrə  bənzəyən  jfadələrdən  istifadə  edir. 
Üslub о zaman hisslər ib  dolu olur ki,  o, qəzəbli adamın di- 
lindən  çıxsın (əgər iş təhqirdən gedirsə) və hiddətlənən, həm 
də özünü saxlaya bilən adamın dilindən çıxmış olsun (söhbət 
allahsız,  rüsvayçı şeybrdən gedirsə).  Söhbət tərifli şeylərdən 
gedəndə  isə  onlardan  qürurla,  mərhəmət yaradan  şeylərdən 
gedəndə  isə fağırcasına damşmaq  lazımdır; bunlara bənzəy- 
ən  başqa  hallarda  da  belə  etmək  lazımdır.  Sözü  gedən  hala 
uyğun  gələn  üslub  məsələyə  həqiqətə  bənzər görkəm  verir, 
bu  zaman  insan  səhv  olaraq  nəticə  çıxarır  ki,  natiq  doğru 
damşır,  ona  görə  ki,  eyni  vəziyyətdə  onun  özü  eyni  şeyi 
təcrübədən keçirmişdir,  odur  ki,  insan işlərin gedişini hətta, 
əsündə  bu  beb  olmasa  da,  natiqin  təsvir  etdiyi  kimi  qəbul 
edir.  Dinləyici  həmişə  hiss  ilə  danışan  natiqə  hüsn-rəğbət 
bəsbyir,  hətta  bu natiq  əsaslı  bir  şey  danışmasa da;  bir çox 
natiq  məhz bu üsulla,  ancaq  boş  hay-küyün  köməyi ib din- 
ləyicilərə dərin təsir bağışlayır.
Fikirbri  nişanların  (semeiön)  köməyi  ib  ifadə  etmək 
danışanm  xarakterini  əks  etdirir,  çünki,  hər  bir  vəziyyət və 
rnənəvi  keyfiyyət üçün  uyğun  olan dil var; vəziyyət deyəndə 
yaşı (məsələn: oğlan, kişi, ya da qoca), cinsi (məsəbn: qadın, 
ya da kişi),  milliyyəti  (məsələn:  lakoniyalı,  ya da  fessaliyalı) 
nəzərdə  tuturam.  Mən  e b   şeybri  mənəvi  keyfiyyət  adlan- 
dırıram ki,  onlara görə insan  həyatda başqa cür deyil, məhz 
beb olur, ona görə ki, insanın həyat tərzinin başqa cür deyil, 
məhz  beb  olması  heç  də  mənəvi keyfiyyətbrin hər  birindən 
asılı  deyil və əgər natiq  mənəvi keyfıyyətə uyğun ifadəbr  iş- 
bdirsə,  o, öz mənəvi simasını aşkar edir, çünki, yonulmamış 
adamm  və  savadlı  adamm  eyni  şeyi  eyni  ifadəlsrlə  deməsi 
mümkün  deyil.  Nitqi  tərtib  edənlərin  tez-tez  istifadə  etdiyi
178
üsullar  müəyyən  dərəcədə  dinləyicibrə  təsir edir.  Kim bunu 
bilmir?  Bu hamıya məlumdur.  Bu halda dinbyici utandığm- 
dan  razılaşır  ki,  bütün  qalan  adamların  iştirak  etdiyi  şeydə 
iştirak etsin.  Bütün ifadə növbri  yeri gəbndə və gəlməyəndə 
işlədib bibr.
Мйэууэп  ölçülərə  riayət  etməməyin  dərmanı  məİum 
qaydalardır ki, insan özü-özünü tənzimləməlidir, düzəliş ver- 
məlidir,  ona  görə  ki,  natiq  пэ  etdiyini  dərk  edirsə,  onda 
onun  sözləri  həqiqət  kimi  görünür.  Bundan  başqa,  oxşar 
olan bütün vasitələrdən eyni zamanda istifadə etmək  olmaz, 
çünki, b eb  olan tərzdə dinbyicibrdə inamsızlıq yarana bilər. 
Məsələn,  əgər  natiqin  sözbri  çox  sərtdirsə,  onları  sərt  səslə 
demək,  simaya sərt ifadə vermək və buna oxşar digər vasitə- 
brdən  istifadə etmək  olmaz.  Bu  qaydaya  этэ!  edilməyəndə 
hər  bir  ritorik  üsulun  əslində  nə  olduğu  aşkara  çıxır.  Əgər 
natiq bir vasitəni işə salaraq digərindən  istifadə etmirsə,  on­
da,  о,  hiss olunmadan eyni nəticəyə çatır;  əgər sərt  səsb  xoş 
şeylərdən,  xoş səsb  isə qəddar  şeybrdən danışırsa,  onda,  o, 
dinbyicibrin  ona  olan  inamım  itirəcək.  Mörəkkəb  sözbr, 
epitet bolluğu və az işlənən sözbr ancaq qəzəbin təsiri  altın- 
da  danışan  natiq  üçiin  yararlıdır;  bədbəxtliyı  “səma  kimi 
hüdudsuz”,  ya  da  “dəhşətli”  adlandırmaq  bağışlana  bibr. 
Bu həm də о zaman bağışlana bibr ki,  natiq artıq  öz dinby- 
icibrini  ə b   almış  olsun  və  onları  tərif,  ya  məzəmmət,  qəznb 
ya dostluq  ib  ruhlandırsm,  wıəsəbn,  Isokrat öz  “Pa neqiriki- 
nin”“  sonunda  bunu  beb  deyərək  etmişdir:  “şərəf  və  ehti­
ram "”  (phSmxn  de  cai  mnemen)  və  ya  “cəsarəti  çatan!ara“” 
(etlesan  yerine  etolmĞsan).  Belə  şeyi  insanlar  entuziaznı  və- 
ziyyətində  deyir  və  dinbyirbr,  yəqin  ki,  eyni  şeyi  də  hiss 
edirbr.  Buna görə də beb ifadələr poeziyaya uyğundur,  belə 
ki,  poeziya  ilahidən  ilhamlandırılmış  bir  şeydir.  Onlan  ya 
yuxarıda  göstərilmiş  hallarda,  ya  da  ironiya  çaları  ib   istifa- 
də  etmək  lazımdır  (песэ  ki,  bunu  Qorqi  etmişdir  və  onun 
“Fedrasında“” buna nümunəbr var.46
179

---

8.Üslub пэ vəznli,  m  da ritmsiz olmamahdır.
Üslubun  forroasma  gəldikdə  isə,  о,  пэ  vəznli,  пэ  də 
ritmsiz  olmamalıdır.  Birinci  halda  nitq  uydurulmuş  kimi 
göründüyü üçün  inandırıcı  olmayacaq,  amma,  bununla belə 
dmləyicilərin  diqqətini  yayındıracaq,  onları  oxşar  yüksəliş 
və  enişlərin  təkrarlanmasmı  gözə  tutmağa  məcbur  edəcək 
(onlar eynilə uşaqlar kimi hərəkət edəcəklər: uşaqlar carçıla- 
rın  azadlığa  buraxılan  adamın  kimi  hami  seçəcəyi  sualım 
qabaqlayaraq  “Kleonu!“  deyərək qışqırırlar) Ritmdən məh- 
rum  üslubun  natamam  görkəmi  var  və  ona  tamamlanmış 
görkəm  vermək  lazımdır,  ашша  vəznin  köməyi  ilə  etmək 
lazım deyil, çünki,  natamam olan  hər şey xoşagələn deyil və 
anlaşılmazdır.  Нэг  şey rəqəm ilə Ölçülür,  üslubun formasına 
münasibətdə  rəqəm  rolunu  ritm  oynayır,  vəznlər  isə  onun 
bölmələridir;  buna görə  də  nitq vəznə deyil,  ritmə malik  ol- 
malıdır,  əgər  əksinə  olsa,  onda  şeir47  alınar.  Ritm  ciddi 
müəyyən  olunmuş  olmamalıdır,  amma  ritm  ancaq  məlum 
həddə  qədər  genişlənə  bilərsə,  bu  belə  olacaq.  Ritmlərdən 
qəhrəmanlıq ritmi  təntənəli  xarakter  daşıyır və danışıq  dili- 
nə xas  olan harmoniyaya malik deyil.  Yamb  bir çox  adam- 
ların məhz nitq formasıdır.  Məhz buna görə də adamlar da- 
mşıqlarmda  bütün  ölçübrdən  içindən  yambik  şeirlərə daha 
çox üstünlük  verirlər.  Natiqin  nitqi  isə  müəyyən  qədər dəb- 
dəbəli  olmalı  və  nitqdən  bir  qədər  yüksəkdə  durmahdır. 
Troxey  komik  rəqslərə  uyğundur,  bunu  tetrametrlər  sübut 
edir,  çünki,  tetrametrbr  sıçrayışların  ritmidir.  Sonra  peon48 
gəlir, ondan Frasimaxdan başlayaraq istifadə ediblər, amma 
peonun  пэ olduğunu  izah edə  bilməyiblər.  Peon üçüncü rit- 
mdir və  yuxarıda göstəribnbrə  aiddir, çünki üçün ikiyə nis- 
bətini  bildirir, yuxarıda  göstəribn ritmbrdən biri birin birə, 
digərləri isə ikinin birə nisbətini göstərir;  bu ritmlərə yarım- 
lıq  (orta)  ritm  də  qoşulur  ki,  bu  eb  peonun  özüdür,  qalan 
ritmləri  bir  tərəfə  qoymaq  lazımdır,  həm  yuxarıda  şərh 
olunmuş səbəbbrə görə, həm də onların vəznli olduğuna go-
180
гэ;  nəzərdə  tutmaq  lazımdır  ki,  qeyd  etdiyimiz  bütün  ritm- 
lərdən  şeir yaratmayan  təkcə  peondun,  buna  görə  də peon- 
dan  hiss  olunmadan  istifadə  etmək  olur.49  İndi  ancaq  bir 
növ  peondan  həm  əvvəldə,  həm  də  sonda  istifadə  edirbr, 
halbuki  sonu  əvvəldən  fərqbndirmək  lazımdır.  Bir-birinə 
əks  olan  iki  növ  peon  var ki,  onlardan  biri  əvvəl üçün  (onu 
məhz  beb  də  istifadə  edirlər)  yararlıdır;  bu  məhz  əvvəlində 
uzun  hecanın,  sonra  isə  üç  qısa  hecanxn  durduğu  peondur, 
məsələn:  DälögSnĞs  eit6  lycıan ya  da  chnysĞ -  ocömd H6cqi6 
pai Dios. Peonun digər növündə isə ilk üç heca qısa, sonuncu 
isə  uzundur,  məsəbn,  metq de gän hydätä töcöqnön gphqnısä 
nyx.50  Bu  növ  peon  sonda  yerbşdirilir,  çünki,  qısa  heca  öz 
natamamiığına  görə  sonluğu  bir  növ  şikəst  edir.  Sonluğu 
uzun  heca ib   bitirmək lazımdır,  sonluq  mirzənin,  ya  da  hər 
hansı  bir  işarənin  köməyi  ib   deyil,  ritmin  özündən  aydın 
olmalıdır.
Beblikb,  biz dedik  ki,  üslub yaxşı ritmə malik  olmalı- 
dır,  ritmdən  məhrum  olmamalıdır,  biz  həm  də  dedik  ki, 
hansı ritm br və hansı şəraitdə üslu’oi ritmik edir.
9.  Rabitəli  üslub  və periodik  üslub  -  sadə period  və 
mürəkkəb period.  - МйгэккэЪ periodun iki növü,
-  Müqcıyisə,  bərabərhşdirmə  va  bmzətmə  (təş- 
bih).
Üslub  mütbq,  ya fasiləsiz  (eiromene)  və  bağlayıcılarm 
köməyi  ilə  əlaqələndirilmiş  -   difıramblarda  prelyudiyalar 
(anabolai)  bebdir,  ya da periodik  olub qədim  şairbrin  anti- 
stroflarına  oxşamalıdırlar.  Fasibsiz üslub -- qədim üslubdir: 
“Aşağıda  verilən  əsər  Furiyalı  Herodotun  tarixi  şərhidir”.51 
Əvvəlbr  bu  üslubi  hamı  işbdirdi,  indi  isə  ondan  çox  az 
adamlar  istifadə  edir.  Мэп  eb   üslubi  fasiləsiz  adlandırıram 
ki, əgər onun bəhs etdiyi predmet bitməsə, o, özlüyündə son- 
suzdur;  o,  öz  natamamlığına  görə  xoşagəbn  deyil,  çünki 
hamı  sonu  görmək  istəyir,  məhz  bu  səbəbdən  qaçışda  yarı-
181

---