84
təsərrüfatını dirçəltmək üçün konkret tədbirlər görməy i təklif edən qurultay
suvarman ı və əkinə yararlı torpaq sahələrini geniĢləndirməyi, dövlot to xu m
fondu və kəndlərdə aqronom məntəqələri Ģəbəkəsi yaratmağı, həmçinin kənd
təsərrüfatına verilən kred iti artırmağı zəruri saydı.
Azərbaycanda ərzaq vergisinin özünəməxsus xüsusiyyətləri var idi:
pambıq əkinləri və tut bağların ın sahibləri bu vergidən azad olun muĢ, üzü mçü lük
və bostançılığa azald ılmıĢ vergi norması müəyyənləĢdirilmiĢdi
57
.
"Çanaq"dan fərqli o laraq ərzaq vergisin in əsasını hər kəndli
təsərrüfatının məhsuldarlığından və həcmindən asılı olan mütərəqqi vergi
prinsipi təĢkil ed irdi
58
.
Beləliklə, 1922-ci ildə A zərbaycan üzrə nə zərdə tutulan bir milyon
pud
əvəzinə iki milyon pud ərzaq vergisi toplandı, ərzaq vergisi planı 200 faiz yerinə
yetirildi
59
ki, bu da ümumi ta xıl yığ ımının 6,74 fa izi qədər idi. Ərzaq
vergisindən əldə edilən, inqilabdan əvvəl kəndlilə rin verdiyi vergidən 7,5 dəfə az
olsa da, yeni Ģəraitdə qazanılan əhəmiyyətli müvəffəq iyyət idi. Azərbaycan MĠK
Rəyasət heyəti 1922-ci ilin oktyabrında xüsusi müraciətlə zəhmətkeĢ kəndlilərə
vətəndaĢlıq borclarını nü munəvi surətdə yerinə yetirdiklərinə görə təĢəkkür etdi.
YĠS-in ilk müsbət nəticələrindən biri də A zərbaycanda kənd təsərrüfatı
əkin sahələrin in fəlakətli Ģəkildə azalmasının 1922-ci ildə nəinki dayandırılması,
hətta artmasında dönüĢ yaradılması o ldu. Əgər buğda əkin sahəsi 1920/ 21 -ci
ildə 288 min desyatin idisə, 1921/22-ci ildə 514 min desyatinə çatdı
60
. Ərzaq
sapalağından ərzaq vergisinə keçildi. Ərzaq vergisin in ərzaq sapalağından
həcmcə az olması kəndlilərə xey li yüngüllük gətird i. Ərzaq vergiləri
ödənildikdən sonra qalan məhsul kəndlin in tam ixtiyarına keçdi, onu bazarda
satmaq imkanı yaratdı.
Dövlət orqanlarının nizama saldığı azad ticarətə icazə verilirdi. Ərzaq
vergisinə keçid fəhlələr ilə kəndlilərin iqtisadi əlaqəsinin inkiĢafı üçün xüsusi
əhəmiyyətə malik id i.
Kooper asiya. Yeni iqtisadi siyasətə keçid kooperasiyanın fəaliyyətində
əsaslı dəyiĢikliklərə səbəb oldu. 1921-ci il aprelin 15-17-də Azərbaycan
kooperativçilə rin in birinci quru ltayı oldu. Qu rultay YĠS-i bəyəndi və
Q.M.Musabəyovun məruzəsi ü zrə qətnaməsində vurğuladı ki, Azərkooperasiya
ona həvalə olunmuĢ vəzifəni Ģərətlə yerinə yetirəcək və Azərbaycanın Ģəhər
sənayesi ilə kəndli təsərrüfatı arasında ittifaqın tam möh kəmlən məsi yoluna
körpü olacaq"
61
.
1921-c i il iyunun 27-də Azərbaycan Xalq Ko missarları Soveti xüsusi
dekretlə istehlak kooperasiyasını özünü idarə edən müstəqil ictimai təĢkilat elan
etdi
62
. Fəhlə kooperativləri haqqında əsasnamə təsdiq olundu. Onlar bilavasitə
sənayedə, nəqliyyatda və baĢqa müəssisələrdə fəaliyyət göstərir, kooperativ
85
üzvlərinin ü mu mi yığıncağında seçilən idarə heyətləri tərəfindən idarə
olunurdular
63
. Fəhlə
kooperativlərinə daxil olmaq və çıxmaq könüllü idi. Fəhlə
kooperasiyası tezliklə Bakıda iri fəhlə kooperativləri Ģəbəkəsinin güclü
təĢkilatına çevrild i. Ba kıda üç kooperativ ittifaqı var idi: A zərneft sistemi
fəhlələrin i və qulluqçularını ö zündə birləĢdirmiĢ "Qornyak", Bakının digər
müəssisə və təĢkilatlarının öz sisteminə daxil etmiĢ "Bakısoyuz" ("Bakı ittifaq ı"),
əsasən su nəqliyyatı fəhlə və qulluqçularına xid mət edən "KasTPO"
64
.
Dəmiryolçu fəhlələrin kooperativləri Gəncə, Hacıqabul, Biləcəri, Kü rdəmir və
Yevla xda idi
65
. O vaxt hərbi kooperasiya da formalaĢdı. Könüllü hərbi istehlak
cəmiyyətləri üzvləri q ızıl əsgərlərdən, ko manda heyəti ailələri, hərbi və dəniz
idarələri qulluqçularından ibarət idi
66
. Xəzər donanmasının hərbi-dəniz
kooperativi
67
Türküstanda, RSFSR-in HəĢtərxan vilayətində və Ġranda özünün
geniĢ alqı-satqı və əmtəə mübadiləsi əməliyyatlarını həyata keçirird i.
Azərbaycan Kooperasiya Ġttifaqı (sonralar A zərittifaq) nəzd indəki fəhlə
kooperasiyasının fəaliyyətinə rəhbərlik etmək üçün 1922-ci ilin əvvəllərində 104
min payçını ö zündə birləĢdirən fəhlə kooperasiyası mərkəzi - "Fəhlə
Kooperasiyası MK" yaradıld ı. Fəhlə kooperativlə ri ö z ü zvlərinə payla maq üçün
taxıl, tərəvəz, düyü, qond, arĢınmalı və baĢqa zəruri mallar tədarük edirdi
68
.
Azərittifaq taxılı sərbəst qiymətə satın almaqla tədarük edirdi. Bundan
baĢqa, qəzalarda mütəxəssislər və fəhlə nü mayəndələrindən ibarət satınalma
ko missiyaları yaradılmıĢdı
69
. Azərittifaq tədarük və mal mübadiləsi
əməliyyatların ı ö zünün yerli Ģöbələri, satınalma məntəqələri və agentlikləri
vasitəsilə həyata keçirirdi
70
. Nəhayət, Azərittifaq bütün qüvvələri səfərbər edib,
ağır çətinlikləri - nəqliyyat yoxluğu, ağır iq lim Ģəraiti, aclıq, manatın kursunun
fəlakətli surətdə aĢağı düĢməsi hallarını aradan qaldıraraq, dövlətin 1921-ci il
iyulun birinədək 100 min pud taxıl tədarük etmək tapĢırığını 100, ət tədarükünü
isə 234 faiz yerinə yetirdi
71
.
Bakı neftçiləri isə kənd üçün ağ neft və baĢqa neft məhsulları, ĢüĢə
zavodu fəhlələ ri 125 min ədəd stəkan və 35 min ədəd la mpa ĢüĢəsi
72
, toxucular
10,5 min arĢından artıq lampa piltəsi, on minlərlə arĢın tikiĢ sapı, corab, cilov və
s. istehsal etdilər
73
. Bakıdakı "ĠnĢaatçı" fəhlə kooperativi kürək, d ırmıq, çəkic,
qıfıl, çapacaq, vedrə və kənd əhalisinin ehtiyacı olan baĢqa əĢyaları hazırlamaq
üçün xüsusi istehsal sahəsi yaratdı
74
.
Koopcrativlər vasitəsilə qonĢu respublikalarla, xüsusilə ġimali
Qafqa z respublika lan və Ukrayna ilə ə mtəə mübadiləs i inkiĢaf edird i. 1921-c i
ilin yayında bakılılar 11 min pud balığı 31,2 min pud Ukrayna qəndinə
dəyiĢmiĢdilər
75
. 1921-1922-c i illərdə Azə ritt ifaq Moskva, Kiyev, Rostov,
Krasnodar və Türküstanda ticarət və əmtəə mübadiləsi əməliyyatları həyata
keçirirdi
76
. Ümu mtürküstan istehlakçıla rı cəmiyyətləri ittifaqı ilə A zərittifaq