230
azərbaycanlı fəhlə və qulluqçu çalıĢırdısa, 1932-ci ildə onların sayı 119,7 min
nəfərə çatmıĢdı
33
. Azərbaycan kəndi tədricən milli fəhlə sinfi kadrların ın
yaranması mənbələrindən biri olurdu. Bununla yanaĢı, azərbaycanlı fəhlə və
qulluqçuların mütləq say artımı hələ də xalq təsərrüfatında onların xüsusi
çəkisinin artmasını müəyyən etmirdi. Birinci beĢillik illə rində azərbaycanlılar
respublikanın bütün fəhlə və qulluqçularınn yalnız 36,7 faizin i təĢkil edirdi.
Onların sayı ağır sənayedə, xüsusən neft sənayesində daha az idi və 1933-cü il
yanvarın 1 -də cəmi 12,1 faiz təĢkil edirdi"
34
. Bunun səbəbi o idi ki, Mərkə zin
yeritdiyi siyasət nəticəsində respublikada fəhlə sinfin in art ımı əsasən RSFSR-in
mü xtəlif Ģəhərlərindən gələnlər hesabına baĢ verirdi. 1933-cü ilin 1 yanvarında
Azərbaycan neft sənayesində iĢləyən fəhlələrin 55,7 faizin i ruslar təĢkil ed irdi
35
.
Onlar xalq təsərrüfatının ən üstün sahələrində faktiki ola raq aparıcı yer tutur,
Azərbaycan kəndindən çıxmıĢ fəhlələr isə iqtisadiyyatın ağır əmək tələb edən
sahələrində çalıĢırdılar.
Sənaye fəhlələ rin in tərkibində azərbaycanlıların n isbi azlığı müəyyən
dərəcədə Azərbaycan kəndlisinin mentaliteti, onun ənənələrə sadiqliyi, torpağa
bağlılığı, məskunlaĢdıqları yerləri tərk etmək istəməməsi ilə izah edilsə də,
Mərkəzin gizli münasibətlərin i də nəzərdən qaçırmaq olmaz. Əlbəttə, bu illərdə
sənaye fəhlələrinin milli tərkibinə içərisində azərbaycanlıların azlıq təĢkil etdiy i
fəhlə sinfinin ö z iĢçi qüvvəsinin təkrar istehsalı da təsir göstərirdi.
Səbəblərdən biri də respublika rəhbərliyində bu millətin taleyüklü
problemlərinə laqeyd münasibət, mövcud milli əmək ehtiyatlarından səriĢtəsiz və
səmərəsiz istifadə edilməsi idi. Fəhlə sinfin in Azərbaycanlı ö zəyinin
güclənməsində təsərrüfat rəhbərliy ində olan Ģovinist ünsürlərin maneçiliy i,
hakim dövlət orqanlarında sənayeyə yerli əhalin in cəlb edilməsinə qəsdən maraq
göstərilməməsi halları da mövcud id i. Hətta 1930-cu ilin sonunda AK(b)P M K-
nın Azərbaycan kəndindən 500 nəfər mu zduru neft sənayesinə cəlb etmək
haqqında qərarı A zərneft rəhbərliyi tərəfindən yerinə yetirilməmiĢdi. Respublika
FKM-in keç ird iyi yo xla ma ilə müəyyən edilmiĢdi ki, Azərne ftin rəhbər iĢçiləri
bu tədbirin vacibliyin i baĢa düĢməmiĢdilər, əslində isə baĢa düĢmək
istəməmiĢdilər. Neft sənayesinin yerli əhalidən olan kadrlarla təmin edilməsi
Azərneftin hətta əsas göstərici rəqəmlərində də nəzərdə tutulmamıĢdı
36
.
AK(b)P Bakı Ko mitəsinin 1931-ci il 20 iyun tarixli xüsusi qərarda
Azərneftin rəhbər aparatda bu sahədə "böyük dövlətçilik Ģovinizmin in" təzahürü
qeyd edilmiĢdi
37
. Bu partiya xəbərdarlığına ba xmayaraq, yenə də yerli əhalidən
olan fəhlələ rin sayca artması əvəzinə aza lması müĢahidə edilirdi. Təkcə 1929-cu
il o ktyabrın 1-dən 1930-cu il oktyabrın 1-dək neft sənayesində azərbaycanlı
fəhlələrin sayı 4893-dən 7161 nəfə rə çatsa da, 1931-ci ildən azalmağa baĢlayaraq
6240-a en miĢdi
38
. Təsadüfi deyil ki, 1931-ci ilin avqustunda ZSFSR Xalq Əmək
231
Ko missarlığının ko lleg iyası muzdurların planlı qaydada xalq təsərrüfatına cəlb
edilməsi haqqında" məsələni müzakirə edərək, 1931-ci ilin Ġkinci yarısında
Azərbaycan sənayesinə 2500 mu zdurun, o cümlədən Azərneftə 500 nəfərin cəlb
edilməsi barədə kontrol rəqəmlər müəyyən etdi
39
. Bunun ardınca AK(b)P BK-nın
həmin ilin sentyabrında keçirilən plenumu bütün təĢkilatların diqqətini neft
planlarının yerinə yetirilməsi və yeni proletariat kadrlarının, xüsusilə
azərbaycanlıların təsərrüfat və idarəet mənin bütün sahələrinə cə lb edilməsi
uğrunda ən yaxın birinci dərəcəli vəzifələrə yönəltməy i qərara ald ı
40
.
Azərbaycanda sənayeləĢdirmən in həyata keçirilməsi Azərbaycan fəhlə
sinfinin coğrafiyasının geniĢlənməsi ilə müĢahidə olunurdu. Bu dəyiĢiklik
respublika sənayesinin əra zicə geniĢlən məsi - Gəncə, Nu xa , Xankəndi və d igər
Ģəhərlərdə yeni sənaye mərkəzlərinin yaradılması ilə əlaqədar idi.
La kin respublika sənayesini yerli iĢçi qüvvəsi ilə tə min et mək
məqsədilə görü lən tədbirlərə baxmayaraq, birinci beĢillikdə problemi tam həll
etmək mü mkün olmad ı.
"Birinci beĢillik və Azərbaycan neftçiləri. BeĢilliyin ilk illəri
ümidverici nəticələrlə qeyd olunmuĢdu. Sənaye planları yerinə yetirilir, texn iki
tərəqqi və ölkənin iqtisadi müstəqilliy ini təmin edən maĢın və avadanlıqlar
buraxan sahələr inkiĢaf edirdi. Fəhlə lərin sayının, onun milli dəstələrinin art ması
müĢahidə edilirdi.
Stalin beĢillik plana müda xilə edirdi. O, ağır sənayenin templə rin i
beĢillik planda təsdiq olumasıyla müqayisədə 32 faiz artırmağa məcbur etmiĢdi
41
.
Yeni nəzarət göstəricilərinin təsdiq olunmuĢ (kontrol) rəqəmlərdən fərqin in real
əsasları yo x idi. BeĢillik plan tədricən pozulur və zorakı in zibatçılığın təsiri
altında dəyiĢdirilird i.
YĠS-də
qalmıĢ
ehtiyat
qüvvələrindən,
zəh mətkeĢlərin
ruh
yüksəkliy indən istifadə olunmaqla beĢilliyin ilk çağında qazanılmıĢ uğurlar
kütlələrin siyasi və istehsalat fəallığını artırmıĢdı. Partiya bundan istifadə edərək,
sosializm yarıĢın ı geniĢləndirmək Ģüarın ı verdi. Bu hərəkata təkan vermək
məqsədilə 1929-cu ilin yanvarında "Pravda" qəzetində V.Ġ.Lenin in "YarıĢı necə
təĢkil etməli" məqaləsi çap olundu. YaxĢı həyata ümid lərini beĢillik planla
bağlayan geniĢ fəhlə kütləsi beĢilliy in sürətlə yerinə yetirilməsi kursunu müdafiə
etdi. 1929-cu ilin Ġkinci yarısında kapita list ölkələ rin i əhatə edən dü nya iqtisadi
böhranının baĢlanması sovet fəhlələrin i daha da həvəsləndirdi, onlarda qəbul
edilən kursun düzgünlüyünə inam yaratdı. Partiya orqanları, həmkarlar v ə digər
ictimai təĢkilatlar fəhlələrin səylərini "sosialist quruculuğunun inkiĢaf
templərin i" sürətləndirməyə istiqamətləndirdilər. Azərbaycan neftçiləri 1928/29-
cu təsərrüfat ilinin və 1929/30-cu ilin birinci rübünün istehsal proqramını
artıqlaması ilə yerinə yetirirdilər, bu isə neft sənayesinin 1930/31-ci il iĢ planına