266
KollektivləĢdirmədə baĢ verən əyintilər - kəndli təsərrüfatlarının zorla
kolxo zlara da xil edilməsi, qolço maq lara qarĢı qanunsuz cəza tədbirləri, bir ço x
hallarda isə ortababların, bəzən yo xsul təsərrüfatların belə "qolçomaq" kimi
qələmə verilməsi 30-cu illər Azərbaycan kəndində iqtisadi, ictimai-siyasi
vəziyyəti gərginləĢdird i, əhalinin narazılığını artırd ı. Qo lço maqların ko lxo z
quruluĢuna, sovet hakimiyyətinə qarĢı mövqeyi və apardıqları mübarizə təbii id i.
Lakin xüsusilə elliklə kollektivləĢdirmə illərində "sosializmdə sinfi mübarizənin
kəskin ləĢməsi" Ģüarı altında respublikanın kəndlərində ağır cinayətlər törədilird i.
Ġsmayıllı, Əli-Bayramlı, ġamaxı, Qonaqkənd, Ağdam, Nu xa-Zaqatala, Balakən
və baĢqa rayonlarda baĢ verən faciəli hadisələr buna sübutdur. Yaln ız Ġsmay ıllı
rayonunda 300 nəfər həbs edilmiĢ, 63 nəfər güllələn miĢdi
64
. 30-cu illərdə
Qazaxıstana, Orta Asiyaya, Sibirə on minlərlə Azərbaycanlı ailəsi sürgün
olunmuĢdu.
Mərkə zin "ə mri-iradəsi" ilə bütün respublikala rda, o cü mlədən
Azərbaycanda
da
kənd təsərrüfatının
kolle ktiv ləĢməsi
süni
olaraq
―sürətləndirild i". 1937-ci ildə Azərbaycanda 3654 ko lxo z 304 min 982 kəndli
həyətini birləĢdirmiĢdi ki, bu da bütün kəndli həyətlərin in 84,5 faizin i təĢkil
edirdi. 1938-c i il yanvarın 1-i üçün isə kolxo zların əkin sahələri ü mu mi ə kin
sahələrinin 93,2 faizin i təĢkil edirdi
65
.
Kolxozların təĢkilat-təsərrüfat cəhətdən möhkəmləndiril məsi. Xırda
kolxo zları iriləĢdirmək tədbiri Azərbaycan K(b)P MĠK-nın 1933-cü il sentyabr
plenumunun qərarı əsasında həyata keçirməyə baĢladı. Hələ 1933-cü ilin payız
əkin i kampaniyası dövründə onunla bağlı geniĢ kütləv i izahat iĢləri aparılmıĢdı.
Kolxo zların iriləĢdirilməsi nəticəsində 1934-cü ilin 1-c i yarısında res publikada
kolxo zların sayı 3729-dan 3331-ə endi. Bu azalma xırda kolxozların ən çox
olduğu Bərdə, Kürdəmir, Tərtər, Ağcabədi, Ağdam, QutqaĢen (indiki Qəbələ)
rayonlarında aparılmıĢ iriləĢdirmə hesabına idi. 1933-cü ilin axırında Bərdə
rayonunda 167 ko lxo z əvəzinə 41, Kürdə mir rayonunda 152 kolxo z əvəzinə 54
iriləĢdirilmiĢ ko lxo z təĢkil ed ilmiĢdi
66
.
Ġkinci beĢillik müddətində Azərbaycanda kənd təsərrüfatının mütəxəssis
kadrlarla təmin edilməsi üçün bir sıra iĢlər görülmüĢdü. Dörd il ərzində (1932 -
1935-c i illərdə) Azə rbaycanda 29 min traktorçu, sürücü, me xan ik, ko mbaynçı və
kolxo z-sovxo z istehsalı te xn ikasından baĢı çıxan qabaqcıl ustalar hazırlan mıĢdı.
1935-c i ildə Azərbaycanda aqronomla rın sayı 645 -ə, baytar həkimlərin sayı 275-
ə,yerölçənlərin sayı 294-ə çatmıĢdı. Ġnqilabdan əvvəlki Azərbaycanda
ümu miyyətlə zootexnik peĢəsi olmad ığı halda, 1935-ci ildə respublikanın kənd
təsərrüfatında 104 zootexnik çalıĢırdı
67
.
Bu sahədə baĢlıca rolu Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Ġnstitutu (AKTĠ)
və orta ixtisas kadrları hazırlayan texn iku mlar oynamıĢdı. 193l-1934-cü illərdə
267
yalnız AKTĠ respublikanın kənd təsərrüfatına 530 nəfər aqronom, kənd təsərrüfat
mexanizatoru, bitkiçi, baytar və baĢqa ixtisaslardan olan mütəxəssis vermiĢdi.
Həmin müddətdə isə texniku mlar 1213 nəfər mütə xəssis buraxmıĢdı. Həmçinin
MTS-lərin texn iki heyəti baĢqa ixtisas məktəblərində hazırlanan kadrla r hesabına
da möhkəmləndirilirdi. Ġl yarıma yaxın müddətdə bu məktəblərdə min nəfərdən
artıq traktorçu, briqadir və texn ik hazırlan mıĢdı. MTS və sovxo zlarda traktor
parkın ın güclənməsi va mürəkkəb kənd təsərrüfatı maĢınlarının artması ilə
əlaqədar olaraq 1933-cü ildə Göyçay və Alpoutda traktorçular, PriĢibdə isə
ko mbaynçılar məktəb i təĢkil edilmiĢdi. Bir il ərzində bu mə ktəblərdə 490
traktorçu, 219 briqadir, 34 mexan ik, 34 tornaçı briqadir və 34 ko mbaynçı
hazırlan mıĢdı
68
.
Kolxo zlarda ictimai fondların geniĢlənməsi hə mçin in onların geniĢ
təkrar istehsal gücü olan sosialist təsərrüfat forması olduğunu təsdiq edən
amillərdən biri id i. Kolxo zlarda artmaqda olan ictimai fondlar kəndin quruculuq
iĢlərində maddi qüvvəyə çevrilirdi. Bu fondlar hesabına ictimai təsərrüfat
tikililəri - klub lar, kitab xanalar tikilir, körpülər salın ırdı.
1935-c i il yanvarın 1-i üçün Azərbaycan SSR-də kolxo zlar kəndli
təsərrüfatların ının 59,3 və bütün kəndli əkin sahələrinin - 63,1 faizini birləĢdird i.
Bu cəhətdən pambıq rayonları daha irəlidə id i. 1935-ci ilin əvvəli üçün bu
rayonlarda 1991 kolxo z var id i ki, onlar da bütün kəndli təsərrüfatların ın 71,9
faizini əhatə edirdi
69
.
Zərbəçi kolxo zçuların II Ümu mĠttifaq qurultayında qəbul edilən kənd
təsərrüfatı artelinin nü munəvi nizamnaməsi ko lxo zların in kiĢafı üçün
əhəmiyyətli rol oynadı. Bu sənəd zəhmətkeĢ fərdi kəndli təsərrüfatları hesabına
kolxo zların geniĢlən məsinə səbəb oldu. Əgər 1933-1934-cü illərdə ko lxo zlara
41.764 yeni təsərrüfat daxil olmuĢdusa, 1935-c i ilin üç rübü ərzində onların sayı
47490-a çat mıĢdı. Bu art ım sonrakı illərdə də dava m et miĢdi.
1935-c i ildə Azərbaycanda ilk dəfə olaraq milyonçu kolxozla r meydana
çıxd ı. Həmin ildə respublikada doqquz belə kolxo z var idi.
Ölkədə inkiĢaf edən sosialist sənayenin, fəhlə sinfinin kənd təsərrüfatına
maddi-te xniki yardımın ın kolxo z istehsalının yüksəliĢində ço x böyük rolu
olmuĢdu.
Respublikada taxıl bitkiləri əkini sahələri mərkəzin maraqlı olduğu
texn iki bitkilər sahəsinin geniĢləndirilməsi hesabına 1937-cı ildə 1913-cü
ildəkinə nisbətən 27,2 min hektar azalmıĢdı. Pamb ığın ümu mi məhsulu 1937-ci
ildə 1913-cü ilə nisbətən 3,25, tütün məhsulu isə 3,9 dəfə artmıĢdı. Çay
plantasiyalarının sahəsi 1937-cı ildə 1934-cü ildəki 118 hektardan 2537 hektara
çatmıĢdı
70
.