270
§ 3. MADDĠ VƏ SOS ĠAL VƏZĠYYƏT
ĠĢ Ģəraiti. Xalq təsərrüfatının texniki cəhətdən yenidən qurulması
Azərbaycan zəhmətkeĢlərin in maddi-rifah halına müsbət təsir etdi. Fəhlələ rin
maddi və mədəni yaĢayıĢ Ģəraitinin yaxĢılaĢdırılması üçün tədbirlər görülürdü.
SağlamlaĢdırma problemlərinə, əmək rejimin in təkmilləĢ məsinə, texn iki
təhlükəsizlik və istehsalat sanitariyas ının möhkəmləndirilməsinə diqqət
yetirilirdi. Ancaq iĢ Ģəraitinin problemləri maddi cəhətdən kifayət qədər təmin
edilməd iyi üçün ləng həll ed ilird i.
Hələ birinci beĢillik dövründə baĢlanan qısa - 7 saatlıq iĢ gününə və
fasiləsiz istehsalat həftəsinə keçilməsi prosesi ikinci beĢillikdə davam etdirilərək
baĢa çatdırıld ı. Müəssisələrin çoxu altıgünlük iĢ həftəsinə keçdi, fasiləsiz iĢləyən
müəssisələrə isə beĢgünlük iĢ həftəsi tətbiq olundu. Bunun nəticəsində fəhlə və
qulluqçuların asudə vaxtları xeyli ço xald ı, onların ö z ixtisasını artırmaları və ya
yeni peĢəyə yiyələnmələri üçün imkanlar yarandı.
Lakin bir ço x müəssisə rəhbərləri fəhlələri əlavə vaxtda iĢlətməyə, bu və
ya digər tədbirlərə cəlb etməyə meyil göstərirdilər. A zərbaycan Həmkarlar
Ġttifaqın ın 1934-cü ilin birinci rübündə apardığı seçmə yoxlamalar nəticəsində
Azərneft müəssisələrində, o cü mlədən Orconikid ze (Suraxan ı) rayonunda dörd
min fəhlənin əlavə iĢ gününə cəlb olunması, Paris Ko mmunası adına gəmi tə miri
zavodu fəhlələrinin aprel ayının bütün istirahət günlərində kütləvi surətdə iĢ
vaxtından əlavə iĢə cəlb edilmələri aĢkarlandı
76
.
Ġstehsalatda iĢ Ģəraitinin yaxĢılaĢdırılması və fəh lələrin hüquqlarının
qorunmasında fabrik-zavod yerli ko mitələ rin in ə mə k mühafizə ko missiyaları
mühü m rol oynadı.
ÜĠHĠ Mġ-n in sentyabr (1937-ci il) plenu munda bu ko missiyalar üçün
qəbul etdiyi "Əsasnamə" onlara geniĢ səlahiyyətlər verdi
77
. Belə ki, ko missiyalar
müəssisədə texniki təhlükəsizlik və əməy in mühafizəsi tədbirlərində iĢtirak edir,
bu məqsədə ayrılan vəsaitin xərclən məsini yo xlayır, müəssisələrdə əmək
qanunlarına əməl olun masına nəzarət edir, fəhlələrin xüsusi iĢ paltarları,
qoruyucu vasitələrlə təmin olunmasına və iĢ yerində sanitariya-gig iyena
tələblərinə əməl edilməsinə nail olur, istehsalat xəsarəti və peĢə xəstəliklərinin
səbəblərin i öyrənir və onların qarĢısını almaq üçün tədbirlər görür, fəhlələrə
texn iki təhlükəsizlik qaydaların ın öyrənilməsinə və təlimatlandırılmasına nəzarət
edirdi.
271
Azərbaycan sənaye müəssisələrində texniki təhlükəsizlik Ģəraitinin
yaradılmasında Qafqaz Neft-Mədən ĠĢçiləri Həmkarlar Ġttifaq ının fəaliyyəti daha
səmərəli olmuĢdu. 1937-ci ilin martında neft mədənlərində aparılan kütləvi
yoxla ma və görülən tədbirlə r nəticəsində 1937-c i ilin birinci rübündə Bakı neft
sənayesi müəssisələrində 1936-cı ilin birinci rübünə nisbətən istehsalat xəsarəti
8,3 fa iz, ikinc i rübündə isə 13,7 faiz, mə iĢət xəsarəti isə müvafiq o laraq 46,3 və
41,6 fa iz a zalmıĢdı
78
.
Lakin yeni texnikanın geniĢ miqyasda tətbiq olunduğu bir vaxtda
təhlükəsizlik texn ikasına nail olmağ ın ən vacib Ģərti yeni texnikaya yiyələn mək
idi. Odur ki, Bakı neftçiləri bu dövrdə yeni texnologiyaya yiyələn mək üçün
ciddi səy göstərirdilər. 1935-ci il ərzində respublikada neft sənayesində, qazıma
və istismar sahəsində çalıĢan fəhlələrin 17,3 faizi dövlət texnika imtahanlarda
"əla", 31,6 faizi "yaxĢı" 43,9 faizi "kafi", yaln ız 7,2 faizi "qeyri-kafi" qiy mət
almıĢdı
79
.
1936-1937-c i illə rdə Azə rbaycan neft sənayesi fəhlə lərinin ə ksəriyyəti
müəssisələrdə təĢkil olunan texniki təhsil dərnəklərində kurs keçib dövlət texnika
imtahanları verərək, mədəni-texn iki səviyyələrini artırmaq imkanı əldə
etmiĢdilər. Bu isə son nəticədə yeni texnikaya yiyələn məklə əmək
məhsuldarlığın ı artırmağa zəmin yaratdı.
Zəhmə tkeĢlərin sosial-məiĢət vəzi yyə ti. Ġkinci beĢillikdə Azə rbaycan
zəh mətkeĢlərinin sosial-məiĢət səviyyəsi öz əksin i onların ictimai istehsaldakı rol
və mövqelərindən, məĢğuliyyət dairəsinin geniĢləndirilməsindən, milli
gəlirlərdən onlara çatan payın artırılmasından asılı o laraq, əmək haqqının,
mədəni-maarif, tibbi xid mətlərin artırılmas ında, ictimai təminat və mənzil
Ģəraitinin yaxĢılaĢmasında tapırd ı.
BeĢillikdə zəh mətkeĢlərin maddi rifahın ı səciyyələndirən mühü m
göstəricilərdən biri məĢğuliyyət dairəsinin geniĢlənməsi id i. Bu, xalq
təsərrüfatının bütün sahələrində yeni iĢ yerlərinin açılması sayəsində həyata
keçirilmiĢ, fəh lə və qulluqçuların sayı 1937-ci ildə 1933-cü ildəki 352,1 mindən
407,7 minədək art mıĢ
80
, yəni əlli mindən çox adam dövlət idarə və
müəssisələrində iĢlə təmin olunmuĢdu. Bununla əlaqədar qeyd etmək vacibdir ki,
o dövrdə Azərbaycanda xalq təsərrüfatı fəhlə və qulluqçularının bu say artımı
əsasən qeyri-azərbaycanlıların və gəlmələrin hesabına idi. Odur ki, ənənəvi
olaraq fəhlə və qulluqçuların tərkibində azərbaycanlıların nisbi sayı 1926-cı
ildəki 36,7 faizdən 1933-cü ildə 34,8 faizə, 1939-cu ildə isə 27,9 faizə en miĢdi
81
.
Əhalinin mütləq əksəriyyətini təĢkil edən azərbaycanlıların məĢğuliyyət
dairəsinin hakim Mərkəzin siyasəti nəticəsində əhəmiyyətli dərəcədə darald ılıb
aĢağı salınması bütün xalqın sosial-məiĢət vəziyyətinə öz mənfi təsirini
göstərməyə bilməzdi.