Azərba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu

342 

 

Ko mmunist partiyasının avtoritar idarəçiliyə,  inzibati-amirlik sisteminin  

təĢəkkülünə  doğru  yuvarlanması,  Zaqafqaziya  partiya  təĢkilatın ın  baĢçısı 

L.P.Beriyanın  və  Azərbaycan  Kommunist  Partiyasının  lideri  M.C.Bağ ırovun  da 

canfəĢanlıqla  -  ilkin  qızıĢdırıcı  fəaliyyətləri  ilə  Stalin in  Ģəxsiyyətinə  pərəstiĢin 

formalaĢdırılması  ö zbaĢınalığa,  aĢkar  qanunsuzluğa,  vicdanlı  ko mmunistlərin, 

baĢqa  cür  düĢünən  ictimai-siyasi  xadimlərin  və  millətlərin  ən  yaxĢı  zəkalı 

nümayəndələrin in  güllələn məsi  ilə  müĢayiət  olunan  repressiyaların  güclənməsi 

ilə  nəticələn miĢdi.  Bağırovun  Stalinə  və  onun  etibarlı  cəllad ı  Beriyaya  "nökər 

sədaqətiylə"  pərəstiĢinin  ağır  nəticəsi  ola raq,  Azərbaycan  xalqı,  demək  o lar  ki, 

millətin  zehni  sərvətini  təĢəkkü l  edən  ço x  parlaq  simaların  bir,  bəlkə  də,  iki 

nəslini  itird i.  Faktik  o laraq  Azərbaycan  milləti  yüksələn  in kiĢafında  müəyyən 

müddət  öz  insanlarının  ağıl  və  düĢüncəsindən  -  öz  intellektual  imkanlarından 

məhru m edilmiĢdi. 

Bütün  bu  qanlı  kampan iyalar  ö lkədə,  eləcə  də  Azərbaycanda  Stalin  

konstitusiyası"nın  layihəsi  hələ  müzakirə  o lunarkən  baĢ  verird i.  Cəmiyyətdə 

"sinfi  sayıqlıq"  -  çuğulluq  (donosbazlıq)  ikili  mənəviyyat,  Ģübhə  epidemiyası 

yayılırdı:  "Qələbə  çalmıĢ  sosializm

 

partiyası  ilə  bağlı  Ģadyanalıq"  xalq ın  bütün 

sosial  təbəqələrində  olan  həmvətənlərə  qanlı  divan  tutulmasının  yekdilliklə 

bəyənilməsi ilə müĢayiət edilirdi. 

Azərbaycanda  "Mərkəzin"  proqramı  ilə  fəaliyyət  göstərən  cəza 

mexanizmi  xüsusilə "dəqiq və məhsuldar" iĢləyirdi. Ölü m cəzası tətbiq etmək də 

daxil  olmaqla  A zərbaycanda  iĢlərə  məhkə mədən  xa ric  ba xıĢ  həyata  keçirilir, 

əksər hallarda isə günahı olmayan adamları siyahı ilə güllələyirdilər. Ġlk növbədə 

Azərbaycan  ziyalılarına,  qocaman  inqilabçılara,  partiya  üzvlərinə  ağır  zərbə 

endirilirdi.  Bağırov  və  onun  əlaltıları  tarixi  sa xtalaĢdırmaq la  "böyük  dahi  və 

Zaqafqaziya  partiya  təĢkilatının  rəhbəri"  Stalin   haqqında  əfsanə  yaratmaq 

naminə  vicdanlı  tarixçilərə  -  Partiya  Tarixi  Ġnstitutunun  əməkdaĢlarına  divan 

tutaraq, əslində onu o zaman ta ma milə baĢsız qoydular. Tarixçilərin həbs olunub 

güllələn məsindən  sonra  onların  kitabları  -  təxminən  40  min  vərəqlik  makina  və 

əlyazma əsərləri  müsadirə edilmiĢdi. Digər  ixtisasdan olan alimlərə də belə tale 

nəsib  olurdu.  Sanki  "rəhbərin"  qarĢısında  hesabat  verən  Bağırov  1939 -cu  il 

martın  11-də  ÜĠK(b)P-n in  XVIII  qurultayında  demiĢdir:  "Ziyankar  faĢist 

bandasını  ifĢa  və  darmadağın  edən  Azərbaycan  zəh mətkeĢləri  elmin, 

mədəniyyətin  yeni,  daha  parlaq  çiçək  açması  üçün  yolları  təmizləmiĢdirlər...  ". 

Bu  bəyanatda  həm  xalqın  faciəsi,  həm  də  əsil  xalq  düĢmənlərinin  xalqa  zid d 

fəaliyyətlərin i xalq ın adı ilə necə maskalamaları əks olunmuĢdur. 

Lenin in ölü mündən sonra təsir dairəsi və hakimiyyət uğrunda partiya v ə 

dövlətin  yuxarı  eĢelonunda  güclənən  mübarizə  "ideologiyalaĢdırılmıĢ"  siyasi 

sistemin  daha  çox  aĢağı  dairələrini,  xalqın  mü xtəlif  təbəqələrin i  özü  qurduğu 

---

343 

 

burulğana  cəlb  edərək,  30-cu  illərin  sonlarında  xüsusilə  kəskin ləĢmiĢdi.  Stalinə 

pərəstiĢ  bu  dövrdə  özünün  ən  yüksək  nöqtəsinə  çatmıĢ  və  o,  ö lkədə  mütləq 

hakimiyyəti  öz  əlində  cəmləĢdirmiĢdi.  Bu  iĢdə  ona  sıralarında  Zaqafqaziya 

partiya  təĢkilatın ın  rəhbəri  Beriya  və  Azərbaycan  K(b)P  MK-nın  birinci  katibi 

Bağırov  kimilərin in  olduğu  vəzifəpərəst  yaltaqlar  kö mək  etmiĢdilər.  ÜĠK(b)P 

Zaqafqaziya  ölkə  Ko mitəsinin  birinc i  katib i  Be riya  1936-cı  il  avqustun  19-da 

"Pravda"  qəzetində  böyük  məqalə  ilə  çıxıĢ  edərək,  orada  Zaqafqaziya 

Ģəhərlərində,  o  cümlədən  Bakıda  və  Kirovabadda  sos ializmin,  xalq ın 

düĢmənlərin in  "əksinqilabçıların

‖

,  t rotski-zinovyevçi  qruplarının  ifĢa  edilməsi, 

haqqında  məlu mat  verird i.  Bu  məqalə  A zərbaycanın  görkə mli  part iya,  sovet, 

təsərrüfat kadrlarını,  məĢhur  mədəniyyət və elm  xadimlərin i qırmağa bir çağırıĢ 

idi. Ondan sonra bütün kütləvi in formasiya vasitələri  ilə "ictimai  fikir" hazırlığı 

aparılır,  fəhlələrin,  kolxo zçu ların,  alimlərin,  mədəniyyət  xadimlərinin,  partiya 

fəallarının  mitinq  və  ümu mi  yığıncaqlarından  "zəhmətkeĢlərin  qəzəbi",  "xalq 

düĢmənlərinə  ölü m",  "əksinqilabçılara  aman  yo xdur"  və  s.  baĢlıqlı  xəbərlər, 

qeydlər,  qətnamələr  dərc  edilird i.  1937-ci  ilin  may ında  keçirilmiĢ  XII  Bakı 

partiya  konfransının  tribunasından  Bağırov  S.M.Əfəndiyevin,  H.H.Sultanovun, 

M.Ġsrafılbəyovun  (Qədirli)  və  baĢqa  qocaman  partiya  üzv lərinin  "ideyaca 

darmadağın  edilməsi"  üçün  hücuma  keçərək  onla rı  "burjua  millətçiliy ində" 

günahlandırırdı.  Heç  bir  əsas  olmadan  partiyadan  xaric  etmək  baĢlandı, 

kollekt ivlərdə  yaltaqlıq,  çuğulluq,  ina msızlıq  və  qorxu  h issləri  yaradılırd ı.  Belə  

bir Ģəraitdə əsil ko mmunistlərə, v icdanlı  kadrlara və ziyalıların nümayəndələrinə 

qarĢı böhtançı ərizələr epidemiyası baĢ alıb gedirdi. 1937-ci ilin sonlarında təkcə 

Bayıl,  Bibiheybət  rayonunda  600-dək  belə  ərizə  yığılmıĢdı.  Onlar  v icdanlı 

adamları təqib edib d ivan tutmaq üçün ən effektli vasitələrdən biri idi. 

Azərbaycanda  burjua  millətçiləri,  pantürkçülər,  terror  aktlarının  

təĢkilatçıları,  ziyankarlar,  tə mayülçülər  və  dönüklərin,  əgər  belə  demək 

mü mkünsə,  mühakimə  p rosesləri  bütün  ölkəyə  səs salmıĢdı.  DəhĢətli  və  çirkin 

iĢlər  uydurulur,  Xəzər  gəmiçiliy ində,  Azərneftdə,  Bakı  Ģəhər  komsomol 

ko mitəsində  əksinqilabçı  və  "təxribatçı  casus"  özəkləri,  kəndlilə r  arasında 

"üsyançı"  dəstələr  "aĢkar"  edilird i.  ġamaxı  faciəsi  tarixə  qara  hərflərlə  daxil 

olmuĢdur:  1937-ci  ilin  iyununda  Təklə  kəndindəki  Mo lotov  adına  kolxo zun 

sədrinə  tapĢırıq  verilir  ki,  tarla  və  fermalardakı  staxanovçu  novatorların 

respublika  toplanıĢında  iĢtira k  et mə k  üçün  70  nəfə r  qabaqcıl  ko lxo zçunun 

siyahısını  versin.  Hə min  siyahı  tutulur  və  ona  yaĢı  30-dan  yu xarı  o lan  70  kiĢi 

daxil  edilir.  Onla r  gecə  ikən  həbs  olunub  Bakıya  -  Xalq  Da xili  ĠĢlər 

Ko missarlığının  da xili  həbsxanasına  gətirilir.  Onlardan  60  nəfəri  edam 

edildikdən  sonra  o  saat  elan  olunur  ki,  guya  "Həmid  Sultanovun  baĢçılığı  ilə 

ġamaxı  rayonunda  antisovet,  əksinqilabçı,  üsyançı,  casus-terrorçu  və  burjua-

---