Azərbaycan atatürk məRKƏZİ

Mədəd Çobanov 
 
 
14 
dən  əvvəl,  ümumtürk  milliləĢməsinə  və  ümumtürk  birliyinə  xid-
mət etməlidir. 
Bu baxımdan, Azərbaycan türk dilinin tarixən milliləĢməsi 
məsələlərinin Ģərh edilməsi də yerinə düĢərdi. «Azərbaycan -  türk 
ədəbi  dili  milliləĢənə  qədər  (və  milliləĢmə  prosesində)
, 
ümumiy-
yətlə, türk dilləri (ədəbı və qeyri-ədəbi formalar) ilə tarixı - tipoloji 
əlaqədə  inkıĢaf  etmiĢdir,  ona  görə  də,  Azərbaycan  -  türk  ədəbi 
dilinin təĢəkkülü, təkamülü və milli əsaslar üzərində yenidən təĢkil 
olunması  kimi  məsələlərin  izahı  ümumtürk  kontekstindən  çıxıĢ 
etməklə  mümkündür»  (professor  N.Cəfərov).  Bu  mülahizə  istər 
elmi, istərsə də məntiqi baxımdan ağıla batandır. Çünki Azərbay-
can - türk dilinin, eləcə də, dıgər türk dillərinın istər tarixi inkiĢa-
fında, istərsə də çağdaĢ türk dillərinin indiki vəziyyətini ümumtürk 
dillərinin kontekstlərindən kənarda öyrənmək qeyri-mümkündür. 
Yuxarıda deyılənlərə nəzər salsaq, Azərbaycan -  türk dili-
nin  milliləĢməsinin  əsasında,  hər  Ģeydən  əvvəl,  tarixin  müəyyən 
bir mərhələsində, о cümlədən də, çağdaĢ mərhələsində xalqın tə-
fəkkür və düĢüncə tərzinin müasirlik baxımdan dəyiĢməsi və yeni-
ləĢməsi  nəzərdə  tutulur.  Bunları  nəzərə  alaraq,  Azərbaycan  türk 
ədəbi dilinin milliləĢməsi və inkiĢaf tarixinə iki aspektdən baxmaq 
lazımdır: 
 
l. Azərbaycan - Türk Ģifahi ədəbi dili  
və onun təĢəkkülü tarixi 
 
Azərbaycan  xalqnın  əsil  tarıxinin  və  ya  dılinin  tarixinin 
yazılmasında ən mötəbər mənbələrdən biri, xalqımızın ümummilli 
təfəkürünün,  ümummilli  düĢüncəsinin    məhsulu    kimi    yaranan,   
təĢəkkül  tapan, xalqımızın və dilimizin tarixinə həm yol yoldaĢı, 
həm də iĢıq saçan bu qədim və uzun yolun yolçusu, əks etdiricisi, 
onu  bədii  təfəkkürünün  ümumi  məhsulu  kimi  yaradıb  -  yaĢadan, 
qoruyub - saxlayan, əsrlərdən - əsrlərə, nəsillərdən - nəsillərə ötü-
rüb bu günümüzə çatdıran folklor materiallarının (sifahi xalq ədə-

---

Türk ədəbi dillərinin birliyinə doğru 
 
 
15 
biyyatı, musıqı, rəqs) da dilimizin milliləĢməsi baxımından böyük 
elmi əhəmiyyəti vardır. Çünki xalqımızın tarixinin bu və ya digər 
gizlin  səhifələrini  özünün  ayrı-ayrı  misralarında,  beytlərində, 
bəndlərində  və  yaxud  elmi-fəlsəfi  xarakterlii  folklor  nümunəli  - 
atalar  sözü  və  zərbul-məsəllərində,  ümumi  məiĢət  xarakterli  de-
yimlərində,  duyumlarında,  ifadə  və  cümlələrində  qoruyub  saxla-
yır,  onları  yeni-yeni  məna  çalarları  və  ahəngdarlığı  ilə  büllurlaĢ-
dırır, saflaĢdıdır, cilalayır, təkmilləĢdirir və sabitləĢdirilmiĢ Ģəkildə 
əsrlərdən-  əsrlərə,  nəsillərdən-nəsillərə  ötürür.  Beləliklə  də,  dili-
mizin milliləĢməsinə parlaq səhifələr açılır. 
BaĢqa sözlə desək, dilimizin milliləĢməsinin ilk ünsürləri-
ni qədim tarixə malik olan Ģifahi xalq ədəbiyyatının ayrı-ayrı nü-
munələrində  dilımizin  də,  tariximizin  də,  adət-ənənələrimizin  də, 
etik və estetik görüĢlərimızin də, məiĢət və məĢğuliyyətimizin də 
açılmamıĢ səhifələrini geniĢ Ģəkildə oxuya bilirik. 
 
                                     Sadağı tər, oxu tər, 
Sadaq saxlar, oxu tər. 
Kipriklərin tərpətmə, 
    Qəm tünlükdür, ox itər. 
 
                                     Əzizinəm sal düzəlt, 
  Taxta gətir, sal düzəlt, 
                                      Bizi keçir о üzə. 
 Omrümüzə sal düzəlt. 
 
Bu  xalq  qoĢqularında  iĢlədilmiĢ  ―sadaq  və  sal‖  sözlərini, 
həmçinin, qoĢquların lap qədim dövrlərdə, bəlkə də, bir neçə min 
illər  əvvəl  yaradılmasından  xəbər  vermirmi?  Bu  el  qoĢqularında  
iĢlədilmiĢ «sadaq» (ox qabı, yay oxu qabı) və «sal» (lap qədim za-
manlarda bir neçə taxtadan düzəldilmiĢ üzgücülük vasitəsi -ibtidai 
gəmi) sözləri xalqımızın bu məkanda - Xəzər dənizi sahilində lap 
qədim dövrlərdən yaĢadığından -  məskunlaĢdığından xəbər verir. 
 

---

Mədəd Çobanov 
 
 
16 
Yaxud: 
 Vermə Xəzərə məni, 
Çəkər bazara məni. 
   Yada кəniz verincən, 
Sala məzara məni. 
(IV – V əsrlər) 
 
Yaxud: 
    Ərəb gəldi, hay verin, 
 Nə istəsə, pay verin. 
 Aza duran döyüllər, 
    Gətirin, tay-tay Verin. 
                                          (VII – VIII əsrlər) 
 
 Ərəb nədi, corab nədi? 
      Ərəbin üzü, Dəvənin dizi. 
                    (VII-VIII əsrlər) 
 
Yuxarıdakı  birinci  el qoĢqusu IV – V əsrlərdə, Xəzər türk 
tayfalarının  Azərbaycana yürüĢü zamanı, ikinci qoĢqular isə, VII 
–  VIII  əsrlərdə    ərəb  iĢğalı  zamanında  yaranmıĢ  və  el  arasında 
yayıla-yayıla bu günə qədər gəlib çatmıĢdır. 
Təxminən, elə həmin dövrdə V – VII əsrlərdə yaranmıĢ və 
sonralar yazıya alınmıĢ, mədəniyyət xəzinəmizin Ģah əsəri sayılan 
«Kitabi  -  Dədə  Qorqud»  dastanları  da  xalqımızın  və  dilimizin, 
mədəniyyətimizin  və  məiĢətimizin  möhtəĢəm  abidəsi  olmaqla 
yanaĢı, dilimizin milliləĢməsi baxımdan da örnək ola bılər. 
Buraya  kimi  deyilənlərdən  belə  nəticəyə  gəlmək  olur  ki, 
Azərbaycan  -  türk  Ģifahi  ədəbi  dili,  artıq,  VII-VIII  əsrlərə  qədər 
tam  mənası  ilə  təĢəkkül  etmiĢ,  səlisləĢmiĢ  və  təkmilləĢmiĢ  və 
beləliklə də, yazılı ədəbi dilin təĢəkkül tapması üçün möhkəm bir 
bünövrəyə, təməl  və özül daĢına çevrilmiĢdir... 
Bir sözlə, milli mənliyimizə sahib olmaq üçün milli mədə-
niyyətimiz də, milli folklorumuz da, xalqımızın  milli sərvəti olan 

---