64
qələbəsi (IV əsrin əvvəlində) bu münasibəti daha da gərginləĢdirdi. Sasani dövləti
ərazisində rəsmi kilsə ilə mübarizə aparan müxtəlif xristian təriqətləri müdafiə edilməyə
baĢlanıldı.
Bununla yanaĢı, IV əsrin əvvəlində dövlət dini elan edilən, hökmdar, saray
adamları, feodal əyanlar tərəfindən qəbul edilən, əhali arasında təbliğ edilən xristianlıq
ümu mxalq din inə çevrilib, hər yerdə yayılmadı. Əhali arasında əsası təbiət qüvvələrinə
sitayiĢlə qoyulan qədim yerli d inlərə, man ilik ehkamlarına, Sasanilərin tətbiq
etdikləri müxtəlif zərdüĢtilik təriqətlərinə inam hələ də yaĢayırdı. Moisey Kalankatlının
məlumatına görə, alban arĢaki hökmdarları Urnayr, II Vaçe, III Vaçaqan müxtəlif
bütpərəstlik dinlərinin köklərini kəsmək üçün Ģiddətli mübarizə aparırdılar. V əsr Aquen
məclisində qəbul edilmiĢ qanunların ikisi xristianlığaqədərki dinlərin qalıqlarının
təqib olunmasına həsr edilmiĢdi.
Xristianlığın yayılması və qərarlaĢmasında təkmilləĢdirilmiĢ alban
əlifbasının və alban yazısının yaranması, məktəblərin təĢkil edilməsi, Bibliyanın və
baĢqa dini ədəbiyyatın siryani və yunan dillərindən alban dilinə tərcüməsi böyük
rol oynadı.
Alban ArĢaki hökmdarların ın fəaliyyəti nəticəsində yeni feodal
cəmiyyətinin ideoloji əsası olan xristianlıq Albaniyanın ictimai-siyasi və sosial
həyatında mühüm rol oynamağa baĢladı. Ölkənin feodal hökmdarı və feodal
əyanları alban kilsəsi, onun ruhaniləri üçün maddi baza yaratdılar; bütpərəst
məbədlərin əksər torpaq sahələri və sərvəti, eləcə də hö kmdar və əyanların
bağıĢladıqları torpaq payları kilsənin ixtiyarına keçd i. Kilsə xeyrinə əhalinin bütün
kənd təsərrüfatı gəlirlərin in 1/10 h issəsini təĢkil edən "kilsə onda biri" tutulurdu.
Bundan baĢqa çoxsaylı natural vergilər və könüllü nəzirlər də verilirdi. Din
xadimləri öz xid mətləri müqabilində torpaq sahələri - xostaklarla təmin
olunurdular.
Alban hökmdarları alban kilsəsinə, alban xristian ruh anilərinə böyük
qayğılar göstərir, onlara imtiyazlar verir, onları dünyəvi əyanlarla (azatlarla)
bərabərləĢdirməyə çalıĢırdılar; məhz buna görə saray məhkəməsi ilə yanaĢı
əvvəllər keĢiĢin, daha sonra isə yepiskopun hakimlik etdikləri kilsə məhkəməsi də
təsis edilmiĢdi.
65
§ 3. ALBAN KATOLĠKOSLUĞU
Xristianlığ ın ilkin çağlarında, xristian aləmində ideoloji birliyin hələ
mövcud olduğu, alban ruhaniliy inin tam for malaĢ madığ ı, kilsə iyerarxiyasının
təĢəkkül tap madığı bir dövrdə erməni və gürcü kilsələri kimi, alban kilsəsi də
iyerarxik baxımdan bilavasitə yunan imperiya kilsəsindən asılı idi; lakin baĢçısı
Kappadokiyanın Kesariyə Ģəhərində təsdiq edilən erməni kilsəsindən fərqli olaraq,
baĢçısı Yerusəlimdə təsdiq edilən alban kilsəsinin asılılığı formal xarakter
daĢıyırdı.
Alban müəllifi Moisey Kalankatlının məlu matlarına görə, IV əsrin
əvvəllərində Maarifçi Qriqori yepiskop rütbəsinə təsdiq edilmiĢdi. Ro madan
onunla birlikdə yepiskop rütbəsinə layiq görülmüĢ daha bir "müqəddəs ər" gəlmiĢ
və həmin adam alban hökmdarı Urnayrla birlikdə alban kilsəsinə baĢçılıq etmək
üçün Albaniyaya yola düĢmüĢdü. Əlamətdar haldır ki, Ermən istan və Albaniyanın
ilk yepiskopla rı - Maarifç i Qriqori və hə min "müqəddəs ər" alban müə llifi
tərəfindən hərfən "ruhanilərin baĢçıları" mənasını verən terminlə ifadə olunmuĢdu; bu
isə yepiskop sözünün real sinonimidir. Onu da qeyd etməliyik ki, bu dövrdə baĢqa kilsə
rütbələrindən hələ söhbət ola bilməzd i.
IV əsrin sonuna yaxın Albaniyada özünəməxsus müəyyən subordinasiyası
olan lazımi kilsə iyerarxiyası artıq təĢəkkül tapmıĢdı. Bu da alban klirinə alban kilsə
baĢçısının təsdiqolunma mərasimini ö zü keçirməyə imkan vermiĢdi. Moisey
Kalankatlı yazırdı: "Bizim [alban] katolikosunun təsdiqinə gəldikdə, müqəd dəs
Qriqoriyə qədər ilk [alban katolikosları] Yerusəlimdə təsdiq edilirdilər. Ondan sonra
lap indi də bu mərasimi bizim yepiskoplar özləri keçirirlər".
Belə çıxır ki, 340-cı ildə alban kilsəsi artıq avtokefal idi. Elmi ədəbiyyatda
kilsənin avtokefallığı barədə iki nöqteyi-nəzər mövcuddur. Tədqiqatçı V.V.Bolotovun
fikrincə, Suriya-Ġran kilsəsi özünün ilk iyerarxlarını (yepiskop rütbəli keĢiĢlərini) Edessa
kilsəsindən almıĢ, avtokefal kilsəyə çevrilərək, bütün tarixi boyu heç vaxt Antioxiya
patriarxlığından asılı olmamıĢdır. Yenə də onun rəyinə görə, kilsə baĢçılarını onların
tabeliyində olan Suriya-Ġran yepiskopları seçir və təsdiq edirdilər. Tədqiqatçı Suriya-
Ġran kilsəsinin avtokefallığının səbəblərini izah etmir. Bizim fikrimizcə, bu, siyasi
səbəblərlə izah olunur. Suriya-Ġran kilsəsinin müstəqil Ġran dövlətində olması onun
avtokefallığını təmin etmiĢdi. Gü man etmək olar ki, Albaniya dövlətinin də siyasi
statusu ilk iyerarxları qədim ġərq Yerusəlim patriarxlığında təsdiq olunan alban kilsəsinin
erkən faktiki avtokefallığın ı müəyyənləĢdirmiĢdir.
Digər nöqteyi-nəzərə görə, həvari mənĢəli kilsələr avtokefal sayılırdı.
Beləliklə, kilsənin avtokefallığını izah edən hər iki nöqteyi-nəzər, alban kilsəsinin
erkən müstəqilliyindən inamla danıĢ maq imkanı verir. Bu isə, IV-VI əsrlərdə alban
kilsəsinin iyerarxiya baxımından erməni kilsəsinə tabe olduğunu, alban kilsəsi
baĢçısının erməni katolikosu tərəfindən təsdiq edildiyini iddia edən erməni alimləri