Azərbaycan elmlər akademiyasi arxeologiya və etnoqrafiya institutu
Yüklə 1,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tərəzi gözləri.
- Çəki daşları.
19
qalmışdır. Burada diqqəti cəlb edən naxış qabın orta hissəsindəki enli zolaq üzərində simmetrik yerləşdirilmiş buta və günəş rəsmləridir. Qeyd etməliyik ki, sərpuş formalı qablar hələ inkişaf etmiş orta əsrlərdə geniş yayılmışdır 93 . Həmin dövrdə bu növ qabların üzəri də zəngin naxışlanmışdır. Son orta əsrlərdə isə bu qabların tam sərpuş formaları yaranmışdır. Məlum olduğu kimi son vaxtlara kimi davam edən sərpuşlar əsasən misdən düzəldilmişdir. Adətən bu qabların üzəri zərb üsulu ilə zəngin naxışlanır 94 . Bəhs etdiyimiz sərpuşun üzərindəki buta və günəş rəsmlərinin mənşəyi qədimdir. Bu rəsmlər xalq arasında, incəsənətdə geniş yayılmış bədii naxışlardandır. 1969-cu ildə 2-ci qazıntıdan əldə edilən son dövrlərə aid mis ləyən də nisbətən yaxşı qalmışdır. Onun içərisində süzülmək üçün düzəldilmiş hissənin olması ləyənin məişətdə istifadə olunduğunu göstərir (IX tablo, 1—2).
Metal qablardan danışarkən Bakı buxtasından arxeoloji qazıntılar nəticəsində tapılan XIII əsrə aid gümüş qabı da qeyd etməliyik 95 . Təəssüflə deməliyik ki, qab itirildiyindən haqqında məlumat vermək mümkün olmadı. Onu da qeyd etməliyik ki, İçərişəhərin qala divarından şimal tərəfdə indiki Hüsü Hacıyev küçəsində inşaat işləri zamanı çoxlu mis qırıntıları, misgərlik sənəti məhsulları və şlakları tapılmışdır 96 . Maraqlıdır ki, bu küçənin xalq arasında son vaxtlara qədər «Misgər məhəlləsi», «Zərgər palanı» adlandırılması da təsadüfi hal olmayıb, burada vaxtilə metalişləmənin müxtəlif sahələrinin varlığına işarə edir. Ümumiyyətlə, bu tapıntılar son orta əsrlərdə Bakıda metalişləmənin ardıcıl davam etdiyini göstərməklə yanaşı, onun həm də geniş yayıldığını təsdiq edir. Rasim Əfəndi bu materialları hətta XII—XV əsrlərə aid tətbiqi sənət əsərləri içərisində vermişdir 97 .
gözləridir. 1967-ci ildə I qazıntıda 3,2 metr dərinlikdən aşkar edilən bu tərəzi gözləri təbəqə misdən döymə üsulu ilə hazırlanmışdır (IX tablo, 3, 4). Çox zərif düzəldilmiş bu tərəzi bir növ yarımşar formaya yaxındır. Diametri 5 sm olan tərəzi gözünün üç tərəfində kiçik dairəvi deşiklər vardır. Kiçik ölçüdə çox da dərin olmayan bu tərəzidən ehtimal ki, zərgərlikdə və ya əczaxanada istifadə edilmişdir. 1974-cü ildə 9-cu, 1978-ci ildə isə 13-cü qazıntı sahələrindən mis tərəzi gözləri tapılmışdır. Hər ikisi əvvəlkinə nisbətən güclü korroziyaya uğramışdır. Lakin buna baxmayaraq formaları bilinir. Onların da kənarlarında dairəvi deşiklər vardır. Bu tərəzi gözləri nisbətən iridir. Onlardan birinin diametri 5, digərininki isə 8 sm-dir. Bəhs etdiyimiz tərəzi gözlərinin hər üçündəki deşiklər onlardan asılma yolu ilə istifadə edildiyini göstərir. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində bu növ tərəzilərə aid metal qolları isə hələlik Bakıdan tapılmamışdır. Mingəçevirdən tapılan tərəzi qolları bu cəhətdən diqqəti cəlb edir 98 . Orta əsr tərəzisi haqqında ətraflı təsəvvür yaratmaq üçün bu tapıntıların əhəmiyyəti böyükdür. Tuncdan çubuq formasında hazırlanmış bu tərəzi qolları hər iki tərəfdən tərəzi gözlərini ip vasitəsilə asmaq üçün deşik düzəldilmişdir. Onun orta hissəsində müvazinəti tarazlamaq üçün düzəldilmiş çıxıntı həm də tərəzinin qulpu vəzifəsini daşımışdır. Onlardan birinin qulpunun ucunda dairəvi deşik vardır. Bir-birini tamamlayan hər iki tapıntı həm bütövlükdə tərəzi haqqında, həm də onun mənşəyi haqqında müəyyən fikir söyləmək imkanı yaradır. Qeyd etməliyik ki, orta əsr şəhərlərindəki arxeoloji qazıntılar nəticəsində belə tərəzi gözləri Beyləqandan 99 və Qəbələdən 100 də aşkar olunmuşdur. Mis təbəqədən döymə texnikası ilə düzəldilən bu tərəzi gözləri də Bakınınkına oxşar olub XII—XIII əsrlərə aid edilir. Belə bir tərəzi Ermənistandan da tapılmışdır 101
. O, IX—XIII əsrlərə aid edilir. Həmin tərəzinin qolu da metaldan olub, formaca Mingəçevirinkinə yaxındır. Azərbaycan xalqının məişətində, alqı-satqı əməliyyatında eyni növ tərəzidən hazırda da xüsusilə kəndlərdə geniş istifadə edilir. Maraqlıdır ki, orta əsr tərəziləri formasında olan müasir tərəzilər həm metal, həm də ağacdan düzəldilir. Ağacdan hazırlanan tərəzilər adətən böyük olub, irihəcmli çəkilər üçün işlədilir. Bütün bunlar isə eyni formalı tərəzinin xalqın məişətində əsrlər boyu istifadə olunduğunu göstərməklə bərabər, onun ticarət sistemi haqqında xeyli məlumat verməyə imkan yaradır. Çəki daşları. Tədqiq olunan dövrdə hansı çəki daşının işlədilməsi haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində tapılan xeyli əşyalar onların çəki sistemi ilə əlaqədar olduğunu ehtimal etməyə əsas verir. Bakının maddi mədəniyyəti içərisində metaldan çəki daşına oxşar nümunələr azdır. Onlardan biri
93 Əhmədov Q. M. Azərbaycanın şirsiz saxsı məmulatı, s. 84, XV tablo, 5. 94 Quliyev H., Tağızadə N. Metal və xalq sənətkarlığı. s. 43, IX tablo, 9; Rasim Əfəndi. Azərbaycanın dekorativ tətbiqi sənətləri, Bakı. 1976. s. 156 — 159.
Джафарзаде И. Археологические раскопки 1946 г. в Бакинской бухте. Изв. АН Азерб. ССР, 1947. № 7. с. 9; Müq. et: Aşurbəyli S.B. Göstərilən əsəri, s. 80. 96 Али-задe А. А. Социально-экономическая и политическая история Азербайджана XIII — XIV вв., Баку, 1956, с. 42; Rasim Əfəndi. Göstərilən əsəri, s. 25. 97 Rasim Əfəndi. Göstərilən əsəri, s. 65. 98 Zahidov R. M. Mingəçevir... s. 91, I tablo, 5—6-cı şəkillər.
99
100 Qəbələ tərəzisi haqqında şifahi məlumat verilmişdir. 101 Аракельян Б. Н. Города и ремесла Армении в IX — XIII вв, т. II, Ереван, 1964. Yüklə 1,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|