Azərbaycan elmlər akademiyasi şƏRQŞÜnasliq institutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
yazmıĢdır. 38 Lakin bizim istifadə etdiyimiz əlyazmalarının heç birində Əbdi bəyin bu əsəri Pərixan xanımın göstəriĢi ilə yazması barədə məlumat verilməmiĢdir. Əsərin yazılması haqda 955 (1548)-ci il hadisələri təsvir olunarkən ancaq belə bir məlumat vardır: «Bu vaxt aləmi-qeybdən dinin pənahı ġah (Təhmasibə) iki qələbə üz verdi. Biri: ĢahənĢahlıq bürcü, padĢahlıq mücrisindəki səadətli təvəllüd, yəni zəmanənin Fatiməsi ulyahəzrət Ģahzadə Pərixan xanımın təvəllüdü. Bu kitab onun adlı-sanlı adı ilə bəzənmiĢ və onun hakimiyyətinin uzunolma duasına həsr olunmuĢdur». 39 «Təkmilətül-əxbar»ın əvvəlində müəllif aydın Ģəkildə əsərin Pərixan xanıma ithaf olunduğunu yazmıĢdır. 40 Əlbəttə, əgər əsər həqiqətən Pərixan xanımın göstəriĢi ilə yazılsaydı, Əbdi bəy bunu kitabın əvvəlində və sonunda iftixarla yazardı. Fikrimizcə, Bədri xanım Atabay əlyazmasının əvvəlində olan və məzmunca çətin anlaĢılan fərmana əsasən onun Pərixan xanımın göstəriĢi ilə yazıldığını qeyd etmiĢdir. «Təkmilətul-əxbar»dan bəhs edən alimlərin demək olar ki, hamısı əsərin ġah Təhmasibin qızı olan Pərixan xanımın fərmanı ilə yazıldığını yox, ona ithaf edildiyini yazmıĢlar. I ġah Ġsmayılın (1501 - 1524) qızı Pərixan xanımın əri ġirvanĢah II Xəlilullah (1524-1535) 1535-ci ildə öldükdən sonra o ġirvandan Təbrizə qardaĢı ġah Təhmasibin yanına gəlmiĢ, 1539-cu ildə ġəki hakimi DərviĢ Məhəmməd xana ərə verilmiĢdir. ―Pərixan xanım 1543-cü ildə vəfat etdikdən sonra Qazıxan Təkəlu 950-ci il ramazan ayının 10-da (7 dekabr 1543) onun salyanın Xosrovabad qəsəbəsindəki «ġahzadə bəyim nəhri»ni, düyü, taxıl, pambıq və s. əkin yerlərini Qazı Ruhullanın sicili ilə Ərdəbildəki ġeyx Səfi məqbərəsinə vəqf etmiĢdir. 42 ġah Təhmasib 955-ci il (1 avqust 1548) cümədiəl-axır ayının 25-də çərkəz ġamxalın bacısı Sultanağa xanımdan 43 anadan olmuĢ qızına öz bacısının adını qoymuĢdur. Pərixan xanım böyüdükdən sonra əmisi Bəhram mirzənin oğlu Bədiüzzamana niĢanlanmıĢdır. 44 Gözəl, cəsarətli, bacarıqlı, iĢgüzar, hiyləgər olan Pərixan xanım atasının qocalıq illərindən baĢlayaraq, təxminən 10 il, qardaĢlarından fərqli olaraq, Səfəvi dövlətinin idarə edilməsində mühüm rol oynamıĢdır. Məhz elə buna görə də əsrin Ģairləri Pərixan xanıma mədhiyyələr yazmıĢ, Əbdi bəy isə «Təkmilətül- əxbar»ı ona ithaf etmiĢdir. Hakimiyyəti faktiki olaraq idarə etməyə can atan 45 Pərixan xanım nəhayət, öz əməllərinin qurbanı olur. ġah Təhmasib 14 may 1576-cı ildə vəfat etdikdən sonra gürcü qızından doğulmuĢ Heydər Mirzə anasının təĢviqi ilə taxta çıxır. Lakin Pərixan xanım, dayısı ġamxal xan və Ġsmayıl Mirzənin tərəfdarlarının yardımı ilə sadəlövh Heydər Mirzənin bir gecəlik hakimiyyətinə son qoyur və 20 ilə yaxın Qəhqəhə zindanında həbsdə olan Ġsmayıl Mirzə Səfəvi taxtına əyləĢdirilir. 22 avqust 1576-cı ildə II ġah Ġsmayıl adı ilə Səfəvi taxt-tacına sahib olan bu əyyaĢ və tiryəkiyə çevrilmiĢ hökmdar, Səfəvi taxtına çıxa biləcək bütün yaxın qohum-qardaĢlarını, onların tərəfdarlarını müxtəlif bəhanələrlə aradan götürür ki, gələcəkdə taxta ancaq yeganə varisi-körpə oğlu ġahĢüca, yaxud ġücaəddin çıxa bilsin. 46 II ġah Ġsmayıl onu hakimiyyət baĢına gətirməkdə mühüm rol oynamıĢ Pərixan xanımla hesablaĢmır, onu dövlətin idarəsindən uzaqlaĢdırır və öz ata- babalarının əksinə olaraq islam dininin sünni məzhəbinə rəğbət göstərir və s. Bütün bunlar onun hakimiyyətinin sütunlarını laxladır və ölümünü yaxınlaĢdırır. Bəzi tarixçilərin yazdığına görə Pərixan xanım onun atdığı tiryəklərə zəhər qatır və II ġah Ġsmayıl 1577-ci il noyabrın 24-də yaxın adamı olan halvaçı oğlu Həsən bəyin evində ölür. 47 Səfəvi taxtına çıxa biləcək bacarıqlı Ģahzadə-varis qalmadığı üçün, təsadüfi olaraq sağ qalmıĢ yarım-kor Sultan Məhəmməd Xudabəndə əksər böyük qəbilə baĢçılarının qərarı ilə taxta çıxarılır. Pərixan xanım yeni Səfəvi Ģahının hakimiyyətinin ilk günlərindən onun arvadı (gələcək I ġah Abbasın anası) çox bacarıqlı, iĢgüzar Xeyrannisə bəyim tərəfindən dövlətin idarə edilməsindən uzaqlaĢdırılır. Sultan Məhəmməd Xudabəndə və Xeyrannisə bəyimin göstəriĢi ilə 30 yaĢlı, ərə getməmiĢ Pərixan xanım öz lələsi Xəlil xan ƏfĢarın əli ilə 1578-ci il fevralın 17-də öldürulür. 48 Beləliklə də, təxminən 10 il Səfəvi dövlətinin idarə edilməsində mühüm rol oynayan, bəlkə də faktik olaraq dövləti idarə edən Pərixan xanım hakimiyyət səhnəsindən gedir və onun yerini Xeyrannisə xanım tutur. XVI əsr və XVII əsrin birinci yarısında miniatür rəssamlıqda və təzkirəçilikdə olduğu kimi tarixçilik sahəsində də inkiĢaf hiss olunur. Ġbrahim Əmininin «Fütuhati-Ģahi», Xandəmirin «Xülasətül-əxbar», «Həbibüs-ciyər», «Humayunamə», Mir Yəhya Seyfi Qəzvininin «Lübbüt-təvarix», Mahmud ibn Xandəmirin «Tarixi-ġah Ġsmayıl və ġah Təhmasib», XurĢah ibn Qubad əl- Hüseyninin «Tarixi-elçiyi-NizamĢah», Qazi Əhməd Qəffarinin «Nigarıstan», «Tarixi-cahan-ara», Budaq MünĢi Qəzvininin «Cavahirül-əxbar», Həsən bəy Rumlunun «Əhsənüt-təvarix», Qazi Əhməd Quminin «Xülasətüt-təvarix», Mahmud Nətənzinin «Nəqavatül-asar fizikrül-əxyar», ġərəfxan Bidlisinin «ġərəfnamə», Ġsgəndər bəy MünĢinin «Tarixi-aləm-arayi-Abbasi» və s. bu dövrlərdə yazılmıĢdır. Bu əsərlərin bir qismində hadisələr dünyanın yaranmasından, digər bir qismində isə əsasən XV əsrin sonlarından baĢlayaraq təsvir olunmuĢdur. Adları çəkilən və çəkilməyən əsərlərdən təkcə «Tarixi-cahan- ara» ilə «Təkmilətül-əxbar» arasında nə isə çox oxĢarlıq, yaxınlıq vardır. Qazı Əhməd Qəffari (1515-1567-68) bir neçə dəfə Hindistanda və Ġranda çap olunmuĢ 330 tarixi hekayədən ibarət «Nigarıstan» və 971 (1563-1564)-ci ildə yazmağa baĢladığı və 972 (1564-1565)-ci ildə tamamladığı «Tarixi-cahan-ara»nın müəllifidir. «Tarixi-cahan-ara» ilə «Təkmilətül-əxbar» arasında elə bir böyük fərq, ziddiyyət və s. yoxdur. Buna görə güman etmək olar ki, bu iki əsərdən biri digərindən bəzi fərqlərlə köçürülmüĢdür. Əbdi bəyin yaradıcılığı ilə yaxından tanıĢ olmayan Ġsmayıl xan ƏfĢar yazır ki, Mirzə Zeynalabidin Əbdi bəy «əvvəldən axıra Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|