Məhəbbət Mirzəliyeva, Kamilə Vəliyeva
72
püterdə yoxlamaq üçün alqoritm tətbiq edək.
Kök ilə şəkilçi birləşərkən onların sərhədində baş verən fonetik
hadisələrin formal təsvirinin alqoritmi
Əsasın sonuncu hərfini ayırmalı. II qaydaya keçməli.
Hərfin əlamətini müəyyən etməli. III qaydaya keçməli.
Əgər hərf saitdirsə, VI qaydaya, samitdirsə, V qaydaya
keçməli.
Əsasın tipini yazmalı, 13-cü qaydaya keçməli.
Sonuncu hərfi
k ilə müqayisə etməli. Əyər
k-dırsa, onda 9-
cu qaydaya,
k deyilsə, 6-cı qaydaya keçməli.
Sonuncu hərfi
q ilə müqayisə etməli. Əgər
q isə 10-cu
qaydaya,
q deyilsə, 7-ci qaydaya keçməli.
Sonuncu hərfi
t ilə müqayisə etməli, əgər t isə 11-ci
qaydaya, deyilsə, 8-ci qaydaya keçməli.
Kökün əlamətini yazmalı, yəni 2.5 kodunu yazmalı, 12-ci
qaydaya keçməli.
Kökün əlamətini yazmalı, yəni 2.2 kodunu yazmalı, 12-ci
qaydaya keçməli.
Kökün əlamətini yazmalı, yəni 2.3 kodunu yazmalı, 12-ci
qaydaya keçməli.
Kökün əlamətini yazmalı, yəni 2.4 kodunu yazmalı, 12-ci
qaydaya keçməli.
Kökün əlaməti ilə şəkilçinin əlamətini toplamalı, 13-cü
qaydaya keçməli.
Alınan nəticəni verilmiş koordinatlarla müqayisə etməli,
14-cü qaydaya keçməli.
Matrisaya müraciət etməklə koordinatları (qaydanın nöm-
rəsini) tapmalı, 15-ci qaydaya keçməli.
Qaydalar siyahısından həmin nömrəni tapıb müvafiq qay-
daya əsasən kök ilə şəkilçini birləşdirməli, 16-cı qaydaya keçməli.
Alqoritmin işləmə prinsipi və onun blok-sxeminin tərtibi
Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri
73
üzərində dayanmayacağıq.
*
Beləliklə, sözün sintezi prosesində kök ilə şəkilçi birləşər-
kən şəkilçilərin əsasa nəzərən mövqeyi gözlənilir, kök ilə şəkilçi
birləşərkən onların sərhədində baş verən fonetik dəyişikliklər və
saitlərin ahəng uyuşması hadisəsinə riayət olunur.
1.3. Şəkilçilərin kökə nəzərən tutduqları mövqe
Şəkilçilər əsasən iki növdür. Sözdəyişdirici və sözdüzəldi-
ci. Tədqiqatda yalnız sözdəyişdirici şəkilçilər üzərində dayana-
cağıq. Sözdəyişdirici şəkilçiləri kompüterə daxil etmək üçün on-
lar aşağıdakı kimi kodlaşdırılır.
Kodu
Affikslər
Ш
-ın-in-un-ün-nın-nin-nun-nün
Щ
-a-ə-ya-yə
З
-ı-i -u-ü -yi-yi-yu-yü
Z
-da-də
X
-dan-dən
Ж
-lar-lər
RAL
-m-ım-im -um-üm
RAж
-mız-miz-muz-müz-ımız-imiz-umuz-ümüz
R+L
-n-ın-in-un-ün
R+ж
-nız-niz-nuz-nüz-ınız-iniz-unuz-ünüz
RлL
-ı-i-u-ü-sı-si-su-sü
Rлж
-ları-ləri
İAL
-am-əm
А ж
-ıq-ik-uq-ük-yığ-yik-yuq-yük
İ+L
-san-sən
W
-acaq-əcək-acağ -yacaq-yəcək
D
-ar-ər-yar-yər
≠
-mışmış-mişmiş-muşmuş-mişmiş
* Велиева К.А. Формальное описание синтеза азербайджанского слова. Диссер.
на соискание к.ф.н. М., 1970.
Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri
75
F
-yarkən-yərkən-yırkən-yirkən-yurkən-yürkən
ы
-mışkən-mişkən-muşkən-müşkən-yandən-yəndən-
yaraq-yərək-yanda-yəndə
B
-arkən-ərkən-ırkən-irkən-urkən-ürkən-dıqda-dikdə-
duqda-dükdə -dıqca-diqcə-duqca-dükcə
l
-yınca-yincə-yunca-yüncə-madan-mədən-andan-
əndən-aran-ərək-anda-əndə -ınca-incə-unca-üncə-alı
-əli-yalı-yəli-cak-cək-an-ən-yan-yən
-maqda-məkdə
-dı-di-du-dü
-mış-miş-muş-müş -ıb-ib-ub-üb -yıb-yib-yub-yüb
-ır-ir-ur-ür / -yır-yir-yur-yür
I
-ıncı-inci-uncu-üncü
э
-mı-mi-mu-mü
]
-am-əm-yam-yəm-san-sən-dır-dir-dur-dür-aq-ək-yaq
-yək-sınız-siniz-sunuz-sünüz-dırlar-dirlər-durlar
-dürlər
P
-çın-çin-uçun-üçün-uçan-uçən-çın-çin-çun-çün-can
-cən-la-lə
AL
-ım-im-um-üm
+L
-nın-nin-nun-nün
лL
-sı-si-su-sü
Аж
-ımız-imiz-umuz-ümüz-mız-miz-muz-müz
+ж
-ınız-iniz-unuz-ünüz-nız-niz-nuz-nüz
Лж
-lar-lər-ları-lərir
Ц
-im-ım-um-üm-sın-sin-sun-sün-ın-in-un-ün-dır-dir
-dur-dür-aq-ək-ınız-iniz-unuz-ünüz-sınlar-sinlər
-sunlar-sünlər
Göstərilən şəkilçilər sinfi kökə və bir-birinə nəzərən xüsu-
si mövqe tuturlar. Onların arasındakı mövqeni əyani vasitə kimi
matrisa şəklində vermək daha əlverişlidir.
Matrisa sətir və sütun-
dan ibarətdir. I sətir və sütunda siniflərin kodları qeyd olunur.
Onların kəsişmə nöqtəsində müəyyən rəqəm yazılmışdır. Əgər