Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. А. Bakixanov adına tariX İnstitutu sahiBƏ budaqova
Yüklə 0,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
30 adlarını dəftərdə qeyd edir, bütün yaşayış məskənlərinin ad- larını, hətta heç kimin yaşamadığı, ancaq gəlir gətirə biləcək kəndlərin adlarını da dəftərdə yazmağı unutmamışdılar 1 . Osmanlıların işğalı dövründə Naxçıvan sancağının kənd tə- sərrüfatına xas olan cəhətlərindən biri də, taxılçılıq və üzüm- çülüklə bərabər, maldarlıq, bostançılıq və digər təsərrüfat sahə- lərinin də inkişaf etməsi idi. Bu da təsadüfi deyildi. Türkiyə işğal etdiyi torpaqlardan gəlir əldə etmək naminə, məhsuldar qüvvələrin inkişafına ciddi nəzarət edirdi. Məhz bu baxımdan da osmanlılar qeyd edilən sahələrin təsərrüfat həyatının inkişafına fikir verməklə yanaşı, əhalinin qazanc götürdüyü bütün sahələrə vergi qoymuşdular. Ümumiyyətlə, xəzinəyə gəlir gətirən bütün obyektlərin adları, hətta sıradan çıxmış dəyirmanların da sayı dəftərə salınmışdı. 2 Bu idarə üsulu ilə Naxçıvan sancağı 1735-ci ilə qədər osmanlıların tabeliyində olmuşdur. Səfəvi dövlətinin osmanlılar tərəfindən işğal edilmiş torpaq- larını geri almaq uğrunda İranın sonrakı hakimi Nadirqulu xanın (Nadir şah) apardığı uğurlu müharibə nəticəsində, Osmanlı qoşunlarından təmizlənən Naxçıvan diyarı heç də ağ günlərə çıxmadı. 1736-cı ildə özünü şah elan edən Nadir şah Əfşar Muğan qurultayında onun namizədliyinin əleyhinə çıxan azərbaycanlılara divan tutdu 3 . Bu qəbildən naxçıvanlılara da işgəncə verildi. Nadirqulu xanın şah olmasına etiraz etdiklərinə görə, Kəngərli tayfasının bəzi nüfuzlu nümayəndələri də vətəndən Əfqanıstana sürgün edildi. 4 Nadir şah Əfşar Səfəvi dövlətindən əsər-əlamət qalmasın deyə, tabeliyində olan inzibati-ərazi bölgüsündə çox ciddi də- yişiklik etdi. Belə ki, o, Şirvan, Qarabağ, Təbriz, Çuxur-Səəd bəylərbəyliyini ləğv edərək vahid inzibati bölgü yaratmışdır. Azərbaycan adlanan bu vilayətin idarəsini Nadir şah Əfşar öz 1 Yenə orada. 2 Yenə orada, s. 120. 3 Ф. М Алиев. Антиранские выступления, с. 98-118. 4 Yenə orada, 31 qardaşı İbrahim xana həvalə etdi. 1 Türkiyə-İran müharibələrindən sonra hakimiyyətə gələn Na- dir şah Əfşarın dövründə ölkədə havalar quraqlıq keçdiyi üçün, məhsulun azlığı zəhmətkeş kütlələrin onsuz da ağır olan vəziy- yətini daha da kəskinləşdirdi. Nadir şahın yeni vergi sistemi, onun hərbi yürüşlərinin ağırlığı, İran dövlətində olduğu kimi, bütün Azərbaycanı əhatə edən aclığa gətirib çıxartdı. 2 Bunun nəticəsində yadelli işğalçılara qarşı yönəlmiş xalq hərəkatı, XVIII əsrin ortalarında, Azərbaycanda İran hakimiyyətinə son qoyulmasında mühüm rol oynadı. 3 Nadir şah Əfşarın ölümündən sonra (1747) taxt-tac uğrunda varislərin mübarizəsi ilə yanaşı, onun dövlətinə daxil olan vi- layətlərin nüfuzlu feodalları da sərbəstliyə can atırdılar. Be- ləliklə, Azərbaycan ərazisində 18 xanlıq əmələ gəldi: Şəki, Qa- rabağ, Quba, Dərbənd, Şamaxı, Bakı, Naxçıvan, Gəncə, Təbriz, Sərab, Ərdəbil, Xoy, Urmiya, İrəvan, Qaradağ, Lənkəran, Marağa, Maku və Cavad xanlıqları. 4 1747-ci ildə yaranmış Naxçıvan xanlığı nə özünün iqtisadi inkişafı, nə də hərbi qüdrəti baxımından digər xanlıqlardan fərq- lənmirdi. Hakimiyyətini gücləndirmək və təcavüzlərdən qorun- maq məqsədi ilə Naxçıvan xanlığının əsasını qoymuş Hey- dərqulu xan (1747-1763/64) fəaliyyətinin ilk dövründə daha güclü olan Qarabağ xanlığına arxalanırdı. 5 Hətta o, Qarabağ xanı Pənahəli xanla hərbi-siyasi ittifaqa da girirdi 6 . Heydərqulu xanın ölümündən sonra 1787-ci ilə qədər, tez- tez Naxçıvan xanlığında hakimlər dəyişirdi. Bu dövrə qədər çox zəifləmiş olan Naxçıvan xanlığı, Xoy, Qarabağ və İrəvan xan- 1 F.M.Əliyev. Azərbaycan XVIII əsrdə. «Azərbaycan tarixi», Bakı, Elm, 1993, s. 182; Yenə də onun. Антиранские выступления.., s. 125 2 F.M.Əliyev. Azərbaycan XVIII əsrdə, s. 183. 3 Yenə orada, s. 184. 4 Yenə orada. 5 F.M.Əliyev. Göstərilən əsəri, s. 14. 6 В.Н.Левиатов. Очерки истории Азербайджана в XVIII в. - Баку, 1948, с. 123. 32 lıqları, Kartli-Kaxetiya çarlığı və İran arasında ardı-arası kəsil- məyən mübarizənin obyektinə çevrilir. 1 Bu xanlıqlarla İran arasında siyasi cəhətdən manevr edən Naxçıvan xanları, xüsusilə də Abbasqulu xanla Kəlbəli xan, 1783-cü ildə imzalanmış Georgiyevsk müqaviləsinə əsasən, Ru- siyanın himayəsi altına keçmiş Kartli-Kaxetiya çarı II İraklinin vasitəçiliyi ilə Naxçıvan xanlığında əmin-amanlığa nail olmaq xatirinə Rusiyanın himayədarlığına keçməyi üstün tuturdu. 2 1787-ci ildən 1820-ci ilə qədər, fasilələrlə Naxçıvan xanı olmuş Kəlbəli xanın dövründə Naxçıvan xanlığının nisbətən güclənməsi müşahidə olunur və sonra xanlıq daxilindəki siyasi sabitlik, Ağa Məhəmməd şah Qacarın Cənubi Qafqaza yürü- şündən sonra pozulmağa başlayır. 3 Ağa Məhəmməd Qacar özünü şah elan etməzdən əvvəl Cənubi Qafqaza yürüşü ərəfəsində, oraya öz nümayəndələri ilə fərmanlar göndərmiş, hakim feodallardan – xanlardan itaət əla- məti olaraq «arvadlarını, uşaqlarını və qardaşlarını girov gön- dərməyi əmr etmişdir». 4 Naxçıvan xanlığının hakimi Kəlbəli xan qəlbdən sevmədiyi əmisi oğlu, həmişə xanlıq taxtında gözü olan Abbasqulu xanı başından etmək məqsədi ilə onu girov kimi İran hakiminin xidmətinə göndərdi. Ağa Məhəmməd şah Qaçar Kəlbəli xanın Abbasqulu xana olan münasibətini bildiyi üçün onun bu hərəkətlini qeyri-ciddi qiymətləndirdi, lakin o, Qarabağa və Gürcüstana yürüşə tələsdiyinə görə ona toxunmadı. Sonralar bunun üstündə, Ağa Məhəmməd şah Qacar 1797-ci ildə Azərbaycana etdiyi ikinci yürüşü zamanı Kəlbəli xanı düşərgəsinə dəvət etmiş və burada onu cəzalandıraraq gözlərini kor edib, onun yerinə İranda girov kimi saxlanılan Abbasqulu xanı təyin etmişdi. Dünya işığından məhrum olan Kəlbəli xanı isə həbs edib girov kimi Tehrana göndərmişdir. 5 1 F.M.Əliyev. Azərbaycan XVIII əsrdə, s. 16. 2 Yenə orada, s. 17-18. 3 Yenə orada, s. 18; В.Н.Левиатов. Göstərilən əsəri. s. 163. 4 П.Г.Бутков. Göstərilən əsəri, s. 319. 5 П.Г.Бутков. Göstərilən əsəri, s. 320, 427-428; Н.Ф.Дубровин. История Yüklə 0,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|