Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu

XIX əsrin 50-60-cı illərində Şimali Azərbaycanın Mərkəzi Rusiya, İran və 

digər ölkələrlə ticarəti daha da genişləndi. XIX əsr 50-ci illərində Şimali Azərbaycandan 

Mərkəzi  Rusiyaya  1309  min  manatlıq,  oradan  isə  Şimali  Azərbaycana  1695  min 

manatlıq mal gətirilmişdi [155]. 

Azərbaycandan  Mərkəzi  Rusiyaya  aparılan  malların  içərisində  ipək  və  ipək 

məmulatı, qızılboya, balıq və balıq məmulatı, neft və s. mühüm yer tururdu. 

Mərkəzi  Rusiyadan  Azərbaycana  başlıca  olaraq  pambıq-parça  məmulatı, 

dəmir və dəmir məmulatı, qab-qacaq, xırdavat mallan və s. sənaye malları gətirilirdi. 

1857-ci  ildə  dəmir  və  dəmir  məmulatı  Mərkəzi  Rusiyadan  Şimali  Azərbaycana 

gətirilən bütün malın 33,2 faizini təşkil edirdi [156]. 

Azərbaycanın  İranla  ticarət  əlaqələri  də  genişlənirdi  ki,  burada  da  Bakı  və 

Naxçıvan  xüsusilə  böyük  rol  oynayırdı.  50-ci  illordə  Rusiyadan  İrana  olan  ixracatın 

24,1 faizi və İrandan Rusiyaya olan idxalatın 11,6 faizi Bakıdan keçirdi. Bu ticarətdə 

yerli tacirlərlə bərabər digər şəhərlərin tacirləri də yaxından iştirak edirdi. 

Lakin  XIX  əsrin  70-ci  illərinin  ortalarına  qədər  Azərbaycan  ticarətinin 

inkişafında müəyyən irəliləyiş baş vermişdisə də, burada ticarətin təşkilində bütünlükdə 

heç bir dəyişiklik olmamışdı. 

Gildiya 

ticarət 

qaydasının 

tətbiqi, 

ticarətin 

təşkili 

sisteminin 

təkmilləşdirilməsi  və  formalarının  genişlənməsi,  Azərbaycan  rayonları  arasında  ticarət 

dövriyyəsinin  artması  və  bir  sıra  yeni  ticarət  mərkəzlərinin  meydana  gəlməsi, 

ticarətdə  təmərküzləşmə  və  mərkəzləşmə  prosesinin  baş  verməsi,  kapitalın  yeganə 

forması  kimi  ticarət  kapitalının  öz  müstəqilliyini  itirib  sənaye  kapitalının  tədavül 

dairəsində  nümayəndəsinə  çevrilməsi,  ticarətdə  kapitalist  münasibətlərinin  yaranıb 

sürətlə  inkişaf  etməsi,  ticarət  əlaqələri  coğrafiyasının  xeyli  genişlənməsi,  ticarət 

əlaqələrinin  getdikcə  daha  çox  qarşılıqlı  xarakter  daşıması  və  s.  70-ci  illərin 

ortalarından etibarən ticarəti səciyyələndirən cəhətlər idi. 

1876-cı  ilin  mart  ayından  etibarən  gildiya  ticarət  qaydası  Azərbaycanda  da 

tətbiq edilməyə başladı [157]. Bundan sonra tacirlərin hər biri malik olduğu kapitalın 

həcmindən  və  fəaliyyət  dairəsindən  asılı  olaraq  gildiyanın  hər  hansı  bir  dərəcəsinə 

yazılmalı və öz müəssisələri üçün müəyyən bilet götürməli idi. 

Birinci  gildiya  tacirinə  çox  böyük  hüquqlar  verilirdi.  O,  Rusiya  başqa 

dövlətlərin  mallarını  ―Rusiyanın  hər  yerində  yük  ilə,  tay,  va  top‖  ilə  [158]  satmaq 

üçün lazım olan qədər kontor və anbar açmaq hüququna malik idi. 

İkinci  gildiya  şəhadətnaməsini  götürənlər  şəhadətnamə  aldıqları  qəza  və 

kəndlərdə  istənilən  qədər  dükan  açıb  Rusiya  və  başqa  (dövlətin  gömrüklənmiş 

mallarını sata bilərdilər. Xırda alış-veriş şəhadətnaməsi olan tacirin şəhadətnamə aldığı 

qəzada  dükan  açmağa  ixtiyarı  var  idi.  Lakin  o,  bu  dükanlarda  Qafqaz  canişinliyi 

tərəfindən tərtib olunmuş siyahıda göstərilən malları satmalı idi. 

Gildiya  ticarət  qaydası  Azərbaycana  tətbiq  edildikdən  sonra  ticarət-sənaye 

dairələri tərəfindən əldə edilən ticarət sənədlərinin miqdarı sürətlə çoxalmağa başladı. 

---

1876-cı  ildə  Bakı  və  Yelizavetpol  quberniyalarında  8  minə  yaxın  ticarət  sənədləri 

götürüldüyü halda, 1898-ci ildə onların sayı 25 minə çatmışdı [159]. 

XIX  əsrin  sonlarında  Azərbaycanda  gildiya  ticarət  müəssisələrinin  sayı 

xeyli  artmışdı.  1890-1900-cü  illərdə  Bakı  və  Yelizavetpol  quberniyalarında  gildiya 

ticarət müəssisələrinin sayı 1724-dən 2638-ə yüksəlmişdi. 1897-ci ildə gildiya sistemi 

ticarət  müəssisələrinin  sayının  37  faizini,  dövriyyəsinin  isə  91,1  faizini  əhatə  edirdi. 

Lakin gildiya ticarət müəssisələri əsasən Bakı şəhərində, qismən də Yelizavetpolda, 

Nuxada, Şamaxıda və Şuşada açılmışdı [160]. 

XIX  əsrin  70-ci  illərindən  etibarən  Azərbaycanda  gildiya  ticarət 

müəssisələri ilə bərabər, xırda şəhadətnamə ilə idarə olunan ticarət  müəssisələri də 

sürətlə  artırdı.  1890-cı  ildə  təkcə  Bakı  və  Yelizavetpol  quberniyalarında  ticarət 

müəssisələrinin sayı 5616; 1900-cü ildə isə 6492 olmuşdu [161]. 

XIX  əsrin  sonunda  Azərbaycanda  bütün  ticarət  müəssisələrinin  illik 

dövriyyəsi təqribən 190 milyon manata çatırdı. 

Bakı şəhərində ticarət daha sürətlə genişlənirdi. Bu dövrdə Bakı şəhəri ticarət-

sənaye  dövriyyəsinin  həcminə  görə  nəinki  Azərbaycan  və  Cənubi  Qafqazda,  habelə 

Ümumrusiya  miqyasında  əhəmiyyətli  yer  tuturdu.  1900-cü  ildə  Bakıda  ticarət 

müəssisələrinin sayı 3484-ə qalxmışdı. Onların illik dövriyyəsi isə 137,7 milyon manat 

idi  [162].  1887-ci  ildə  Bakı  şəhərində  ―...kapitalist  istehsalının  ən  görkəmli 

nümayəndəsi‖  olan  yarmarka  təşkil  edildi.  Yarmarkalar  Nuxa  və  b.  yerlərdə  də 

fəaliyyət göstərirdi. 

XIX  əsrin  sonlarında  Azərbaycanda  daxili  ticarətin  təşkili  sisteminin 

təkmilləşdirilməsinə  və  onun  yeni  formalarının  yaranmasına  baxmayaraq,  burada 

ənənəvi  forma  olan  bazar  ticarətinin  əhəmiyyəti  azalmırdı.  1895-ci  ildə  yalnız 

Yelizavetpol  quberniyasında  27  bazar  var  idi  [163].  Burada  özünün  ticarət 

əhəmiyyətinə  görə  Azərbaycan  hüdudlarından  çox-çox  kənara  çıxan  Ağdam  və 

Ağdaş  bazarları  kimi  bazarlar  fəaliyyət  göstərirdi.  Onların  hər  birinin  illik 

dövriyyəsi 2 milyon manatdan yuxarı olurdu. 

Azərbaycanda  tacirlərin  də  sayı  sürətlə  çoxalırdı.  Əvvəllər  ayrı-ayrı 

şəhərlərdə  fəaliyyət  göstərməklə  məhdudlaşan,  az  miqdar  ticarət  kapitalına  malik 

olan  tacirlər  getdikcə  əlverişli  satış  dairəsinə  meyil  edir  və  daha  iri  ticarət 

əməliyyatlarına qoşulurdular. Nəticədə iri kapitala malik olan tacirlərin sayı sürətlə 

çoxalırdı. Onlar Şimali Azərbaycanın hüdudlarından kənara çıxır, Rusiyanın daxili 

rayonlarında, Orta Asiyada, Cənubi Qafqazın digər rayonlarında, Şimali Qafqazda 

və İranda ticarət aparırdılar. Ən iri kapitalı olan tacirlər Bakı, Şamaxı, Nuxa, Şuşa, 

Yelizavetpol  və  b.  şəhərlərə  toplanır  və  öz  kapitallarını  burada  yeri  gəldikcə 

istehsala  tətbiq  edirdilər.  1897-ci  ildə  Azərbaycanın  bu  iki  quberniyasında  20018 

tacir var idi [164]. 

Azərbaycanda  gildiya  tacirlərinin  də  sayı  sürətlə  artırdı.  Gildiya  tacirləri 

əsasən  iri  şəhərlərdə,  xüsusən  Bakı,  Yelizavetpol,  Şuşa  və  Nuxada  fəaliyyət 

göstərirdilər. 1886-cı ildə Bakıda 20 nəfər birinci və 165 nəfər ikinci gildiya taciri 

---