Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu

idi. Xırda kredit birliklərinin və borc-əmanət cəmiyyətlərinin cəmləşdikləri yerlər isə 

kənd inzibati və ticarət mərkəzləri idi. 

Azərbaycan kredit-bank sisteminin yaranması 1874-cü ildən Bakıda başladı. 

Bu dövrdə kapitalist inkişaf yoluna qədəm qoymuş Bakıda ucuz kreditə tələbat xüsusilə 

kəskin  hiss  edilməyə  başladı.  Bakıda,  hətta  girov  qoymaqla  belə,  ildə  20-25  faizlik 

borcu çətinliklə əldə etmək olurdu [173]. 

1874-cü  il  fevralın  28-dən  Bakıda  fəaliyyətə  başlayan  Bakı  kredit 

cəmiyyəti ilk bank müəssisəsi olmaqla Şimali Azərbaycanda kapitalist kredit sisteminin 

yaranmasının əsasını qoydu. 1874-cü il iyunun 1 -dən Bakıda ikinci bank müəssisəsi - 

Dövlət  bankının  şöbəsi  fəaliyyətə  başladı  [174].  Bundan  sonra  bir-birinin  ardınca 

müxtəlif səhmdar kommersiya banklarının şöbələri açılmağa baş-ladı. Belə ki, Bakıda 

1881-ci ildə Bakı ictimai şəhər bankı, 1886-cı ildə Tiflis kommersiya bankının şöbəsi, 

1890-cı ildə Volqa-Kama kommersiya bankının şöbəsi, 1897-ci ildə Kiyev və yaxud 

Cənubi Rus sənaye bankının şöbəsi, 1898-ci ildə Sankt-Peterburq-Azov kommersiya 

bankının  şöbəsi,  Rus  ticarət-sənaye  bankının  şöbəsi,  1899-cu  ildə  Don  torpaq 

bankı,1900-cü  ildə  Bakı  şəhər  kredit  cəmiyyəti,  İranm  Uçot-borc  bankının  şöbəsi 

təsis edildi [175]. 

Beləliklə,  sənaye  böhranının  başlanmasına  yaxın  Bakıda  artıq  10-dan  çox 

bank  müəssisəsi  və  5  bankir  kontoru  (A.Q.Ələsgərov,  Q.M.Arafelov,  P.B.Haşımov, 

Q.N.Seydiyev və H.Z.Tağıyevin kontorları) var idi [176]. 

Kredit-bank  müəssisələrinin  əməliyyatları  Gəncə  şəhərinə  də  yayılırdı. 

1896-cı il iyulun 1-dən Azov-Don səhmdar kommersiya bankı Gəncədə öz şöbəsini 

açdı. 

Kapitalizmin  inkişafı  ilə  əlaqədar  Şuşa,  Nuxa  şəhərlərində  kredit 

müəssisələri təşkil etmək üçün cəhd göstərilsə də, XX yüzilliyin əvvəllərinədək bu 

şəhərlərdə bank müəssisələri açılmamışdı. 

1897-ci il iyulun 1-dən Rusiyanın bütün xəzinələrinin üzərinə ən sadə bank 

əməliyyatlarını  yerinə  yetirmək  vəzifəsi  qoyulduqdan  sonra  Şimali  Azərbaycanın 

bank  müəssisələri  şəbəkəsi  daha  da  inkişaf  etdi.  Bıı  xəzinələrdən  bəziləri  Şimali 

Azərbaycanda da fəaliyyət göstərirdi. Xəzinələr dövlət palatasına tabe idi. 1872-ci il 

iyulun  1-dək  Cənubi  Qafqazda  Baş  palata  –  Cənubi  Qafqaz  Dövlət  Palatası  vardı 

ki, onun da nəzdində 24 xəzinə və məxaric şöbəsi fəaliyyət göstərirdi. 1872-ci ildə 

bu  palatanın  əvəzində  iki  palata  –  Tiflis  və  Bakı  dövlət  palataları  təşkil  olundu. 

Bakı 

palatası 

Bakı 

və 

Yelizavetpol 

quberniyalarında, 

Dərbənd 

qradonaçalnikliyində və Zaqatala dairəsində yerləşən 10 xəzinəyə rəhbərlik edirdi. 

Bakı  şəhərindəki  quberniya  xəzinəsi,  qəza  xəzinələri,  Dərbənd  və 

Temirxanşuradakı məxaric şöbələri Bakı dövlət palatasına hesabat verirdilər. XIX 

yüzilliyin sonuna qədər Göyçay, Qazax, Zəngəzur xəzinələri də təşkil olunmuşdu. 

1898-ci  il  mayın  1-dən  üçüncü  –  İrəvan  dövlət  palatası  açıldıqdan  sonra 

bəzi  xəzinələr  onun  sərəncamına  keçdi.  İnqilaba  qədərki  Şimali  Azərbaycanda  14 

xəzinə fəaliyyət göstərirdi. 

---

1897-ci  ildə  xəzinələr  bank  əməliyyatları  apararkən  onların  üzərinə  pul 

dəyişmiş, dövlət xəzinə biletlərini almaq və satmaq, kuponlar və kapital üzrə, tirajı 

çıxmış  faizli  kağızlar  və  vaxtı  ötmüş  dövlət  xəzinə  biletləri  üzrə  faizlərin 

ödənilməsi,  əmanət  kassalarının  əməliyyatları,  dövlət  bankları  müəssisələrinin 

vəzifəsi qoyulmuşdu. 

Xəzinələrin  bank  funksiyalarının  genişləndirilməsi  onları  tədricən  bank 

tipli  müəssisələrə  yaxınlaşdırmaqla  yanaşı,  borc  bank  əməliyyatlarının,  xüsusilə 

şərti  və  cari  hesabların  tətbiqindən  sonra,  ümumi  inkişafına  yardım  etdi  və 

həmçinin  hər  hansıp  kredit  müəssisəsindən  məhrum  olan  ucqar  yerlərdə  müxtəlif 

maliyyə  əlaqələrini  xeyli  yüngülləşdirdi.  Belə  yerlər  isə  Şimali  Azərbaycanda  az 

deyildi.  Lakin  daha  fəal  kredit  əməliyyatları,  o  cümlədən  veksellərin  hesaba 

alınması və mala görə borc verilməsi, faizli kağızlar digər dəyərlər xəzinələrə şamil 

edilmədi. 

1849-cu  ildə  Tiflis  şəhərində  açılmış,  borc  vermək  hüququ  olan  Cənubi 

Qafqaz  ictimai  himayə  bankının,  1874-cü  ildə  təsis  edilmiş  Tiflis  zadəgan 

bankının,  1890-cı  ildən  Tiflis  şəhərində  fəaliyyətə  başlayan  Dövlət  zadəgan 

bankının  Cənubi  Qafqaz  şöbəsinin  və  1899-cu  ildən  Bakı  şəhərində  öz 

nümayəndəsi  olan  Don  səhmdar  torpaq  bankının  əməliyyatları  da  Azərbaycan 

ərazisində yayılırdı [177]. 

Azərbaycanda  dövlət  və  səhmdar  kommersiya  bankları  qısa  müddətli 

kreditlər  verirdi.  Nəhəng  kapital  anbarlarına  çevrilən  və  onu  yerdən  toplayan 

banklar borclar bir qayda olaraq iri kapitalistlərə verirdilər [178]. 

Veksel uçotundan sonra bankların ikinci fəal əməliyyatları həm bilavasitə 

mallara,  həm  də  malların  nəqliyyat  sənədlərinə  görə  borc  verməkdən  ibarət  idi. 

Banklar  neftə,  onun  məhsullarına,  düyüyə,  pambığa,  meyvə  qurusuna  və  s.  görə 

borc verirdilər. Kreditin bu forması getdikcə daha çox inkişaf edir və neft sənayesi 

ilə az bağlı olan bankların fəaliyyətinin əsas formasına çevrilirdi. 

Dövlət və səhmdar torpaq bankları şəhər və mülklərinin girov qoyulması 

müqabilində  uzunmüddətli  borc  verirdi.  Girov  müqabilində  verilən  borclardan  

ancaq  imtiyazlı  silklər  –  xan  nəslindən  olanlar,  bəylər,  ağalar,  kənd  və  şəhər 

burjuaziyasının  nümayəndələri    istifadə  edə  bilərdilər.  Şimali  Azərbaycanın 

zəhmətkeş  kəndliləri  torpaq  banklarından  borc  almaq  hüququndan  məhrum 

edilmişdilər. 

Mülkləri  girov  qoyaraq  borc  almaq  XIX  yüzilliyin  90-cı  illərinin 

başlanğıcından xeyli genişləndi. Azərbaycan torpaq sahiblərinə borc ən çox Tiflis 

zadəgan  bankı  tərəfindən  verilirdi.  1898-ci  ilə  banklar  Azərbaycandan  ümumi 

sahəsi  16  min  desyatin  olan  17  mülk  girov  götürmüş  və  304  min  manat  borc 

vermişdilər. 

Kredit 

müəssisələri 

şəbəkəsi 

genişləndikcə, 

bank 

kapitalı 

təmərküzləşdikcə  onun  sənayenin  müxtəlif  sahələrinə,  nəqliyyata,  ticarətə, 

əkinçiliyə  və  torpaq  sahibliyinə  müdaxiləsi  də  güclənirdi.  Kapitalist  kreditlərinin 

---