Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu

Bu dövr aşıq şerinin ən görkəmli nümayəndəsi Aşıq Ələsgər olmuşdur. O, 

1821-ci ildə Göyçə mahalının Ağkilsə kəndində yox bir kəndli ailəsində doğulmuş, 

uşaq yaşlarından əkinçiliklə məşğul olmuş, muzdurluq etmiş və ağır maddi ehtiyac, 

mənəvi  iztirab  içərisində  yaşamışdı.  Mövcud  cəmiyyətin  ictimai  qəbahətlərini, 

hakim dairələrin zülm və özbaşınalığını, xalq kütlələrinin məşəqqətli həyat tərzini 

bilavasitə müşahidə etmişdi. 

Gənc  yaşlarından  aşıq  şerinə  və  sənətinə  böyük  rəğbət  bəsləyən  Ələsgər 

dövrünün görkəmli aşığı Aşıq Alının şagirdi olmuş, ondan aşıq sənətinin sirlərini 

dərindən  öyrənmişdi.  Gözəl,  rəngarəng  şeirlər  qoşan,  məharətlə  saz  çalan  və 

məlahətli  səsə  malik  olan  Ələsgər  tezliklə  ustad  bir  aşıq  kimi  tanınmış  və  geniş 

şöhrət  qazanmışdı.  O,  doğma  vətənini  kəndbəkənd  gəzib-dolaşmış,  toy,  şənlik  və 

bayram  məclislərində  mahnılar  oxumuş,  aşıqlarla  deyişmiş,  öz  sənətini  gənc 

aşıqlara aşılamışdır. 

Aşıq  Ələsgərin  bədii  yaradıcılığı  zəngin  və  dolğun  bir  məzmuna  malik 

olub, onun ədəbi irsinin böyük bir hissəsi məhəbbət mövzusuna həsr edilmişdi. 

Aşıq  Ələsgər  aşıq  poeziyasının  qoşma,  müxəmməs,  gəraylı,  təcnis, 

ustadnamə, deyişmə və başqa ənənəvi növ və janrlarında misilsiz sənət nümunələri 

yaratmışdır.  Bu  nümunələrdə  poetik  fikirlə  ifadə  tərzi,  məzmunla  forma  arasında 

qırılmaz bir vəhdət mövcuddur. Onlar üslub və dilin sadəliyi, təbiiliyi və rəvanlığı, 

bədii təsvir vasitələrinin orijinallığı, rəngarəngliyi və obrazlılığı ilə fərqlənir. 

Azərbaycan ədəbi dili tarixən başlıca iki üslub xətti - orta əsrlər dövründə 

əsasən aparıcı mövqe tutan klassik ədəbi (yazılı ədəbi) dil və potensial vəziyyətdə 

xalq ədəbi dili (əsasən şifahi olaraq) üslub xətləri üzrə yanaşı inkişaf etmişdir. 

Təqribən  XVII  yüzilliyin  sonlarında  -  XVIII  yüzillikdə  xalq  ədəbi  dili 

potensialı get-gedə üzə çıxaraq, aparıcı məqam tutmağa başlamış, həmin yüzilliyin 

sonlarına  yaxınlaşdıqca  inkişaf  prosesi  artıq  ümummilli  dil  quruculuğuna  yön 

almışdır.  Göründüyü  kimi,  ədəbi  dilimizin  orta  əsrlər  (xalq  dili)  dövründən  yeni 

(milli  dil)  dövrünə  "keçid  başlanğıcı  əsasən  XVIII  yüzillik  üçün"  "mərkəz-

donqaçma"  hadisəsinin  təsiri  səciyyəvi  olmuşdur.  Halbuki  XIX  yüzilliyin  birinci 

yarısında  "mərkəzdən  qaçan  qüvvələr"  milli  ədəbi  dilimizin  təşəkkülü  gedişinə 

daha fəal təsir göstərmişdir. Belə ki, XIX  yüzilliyin ilk üç onilliyi ərzində Şimali 

Azərbaycanda xanlıqların sərhəd ayrılığı aradan götürülmüş, milli dil birliyi üçün 

zəruri şərtlərdən sayılan ərazi birliyi siyasi-inzibati vasitələrlə edilmişdir. 30-50-ci 

illərdə  bir  sıra  ilkin  birləşdirici  sosial-iqtisadi  və  mədəni  tədbirlər  həyata 

keçirilmişdir.  Növbəti  onilliklərdə  meydana  çıxan  yeni  birləşdirici  əlaqə 

formalarının  güclü  təsiri  altında  milli  ədəbi  dil  birliyinin  yaranmasında  keyfiyyət 

nəticələri əldə edilmişdir. 

Yeni 

iqtisadi 

münasibətlərin 

yaranması  müvafiq  birləşmə  və 

cəmiyyətlərin  məqsədyönlü  fəaliyyətinə,  şübhəsiz,  millətin  və  milli  dilin 

təşəkkülünə  təsir  göstərirdi.  Məhz  əsasən  Bakıda  cəmləşən  iqtisadi  birliklər 

cəmiyyətdə  yeni  əlaqələrin  yaranmasında  aparıcı  və  təşkiledici  təsirə  malik  oldu. 

---

Beləliklə,  Bakının  iqtisadi  təmərküzləşməsi  sayəsində  təşkil  edilən  başlıca  iki 

böyük  qüvvənin:  bir  tərəfdən,  ədəbi  dil  ənənəsini  yaşatmağa  qadir  olan  ayrı-ayrı 

burjua  qrupu  nümayəndələrinin  və  qabaqcıl  ziyalı  təbəqəsinin,  digər  tərəfdən  isə 

məhəlli  dialekt-şivə  yaşadıcısı  olub,  iş  üçün  Bakıya  axışan,  eyni  zamanda  öz 

doğma yurdu ilə ünsiyyət əlaqələrini də üzməyən kəndlilərin və fəhlələrin, habelə 

istehsalçı  və  istehlakçıların,  satıcı  və  alıcıların  -  bütün  kütlələrin  birgə  səyi  ilə 

Azərbaycan milli ədəbi dili intişar edirdi. 

XIX yüzilliyin əvvəllərindən başlayaraq, Azərbaycanda yeni tarixi şəraitin 

yaranması,  əvvəlki  əsrlərdən  fərqlənən  yeni  ictimai-siyasi  amillərin  meydana 

çıxması, yeni üsuli-idarənin tətbiqi ədəbi dilimizin inkişafına da təsir göstərmişdi. 

Çarizmin  müstəmləkəçilik  rejiminə,  yerli  əhalinin,  onun  dilinin  sıxışdırılmasına 

baxmayaraq,  həmin  əsrin  ikinci  yarısında  yeni  sosial-iqtisadi  quruluşa  müvafiq 

təbəqələşmələr,  qruplaşmalar,  təmərküzləşmələr,  obyektiv  olaraq,  milli  dirçəlişə, 

Azərbaycan  millətinin  və  milli  ədəbi  dilinin  formalaşmasına  güclü  təsir 

göstərmişdir. 

Milli ədəbi dilin təşəkkülü, formalaşması və inkişafı mədəniyyətin ümumi 

yüksəlişi  və  maarifin  genişlənməsindən,  təlim-təhsilin,  ədəbiyyat  və  incəsənətin, 

elm  və  mətbuatın  təşkilindən,  aparıcı  canlı  qüvvə  olan  ziyalı  təbəqəsinin 

yetkinləşməsi  və  təmərküzləşməsindən  çox  asılıdır.  Təlim-təhsil  maariflənmənin 

əsas şərtlərindən olduğu kimi, yazıda təsbitlənən normalaşmış dil təlim-təhsilin ən 

mühüm  vasitəsidir.  M.Kazım  bəy  hələ  XIX  yüzilliyin  ortalarında  göstərmişdi  ki, 

türk-tatar xalqları arasında maarifın yayılması və məktəb şəbəkəsinin genişlənməsi 

ədəbi  dilin  inkişafı  üçün  ən  vacib  şərtdir.  Halbuki  milli  təşəkkül  dövrünədək 

Azərbaycan  dilinin  təlimində  vahid  qayda  "müəyyən  edilməmişdi",  ana  dilinin 

orijinallığını əks etdirən kitablar və  sabit dərs  vəsaiti  yox  idi.  Azərbaycan dilinin 

fonetik  xüsusiyyətlərini  ərəb  əlifbası  əks  etdirə  bilmirdi.  Lakin  XIX  əsrin  birinci 

yarısında  təşkil  edilən  Azərbaycan  məktəblərinin  təlim-tədris  üsuluna  əməli 

cəhətdən  nümunə  olan  rus  məktəbləri  həmin  əsrin  ikinci  yarısında  köhnə 

məktəblərin  "üsuli-cədid"  adlanan  yeni  məktəblərlə  əvəz  edilməsi  ideyasını 

doğurdu.  Qori  seminariyasında  onlarca  yüksək  ixtisaslı  müəllim  hazırlandı. 

Mahiyyətcə  yeni  keyfıyyətli  qüvvətli  ziyalı  təbəqəsi  təşəkkül  tapdı.  İqtisadi 

yüksəlişlə  əlaqədar  Bakı  şəhəri  sürətlə  böyüyüb,  get-gedə  təmərküzləşdirici  rola 

malik  mədəniyyət  mərkəzlərinə  çevrildi.  Ayrı-ayrı  mədəniyyət  ocaqlarının  təşkili 

başlıca ziyalı qüvvələrinin bu şəhərə toplanmasına imkan yaratdı. 

Çarizmin  müstəmləkəçilik  siyasətinə  uyğıın  olaraq,  yerli  dilləri,  xüsusən 

"Zaqafqaziyada ən çox əhaliyə malik" Azərbaycan xalqının "bütün Qafqazda geniş 

yayılmış dilini" yaxşı bilən tərcüməçi kadrlar - məmurlar hazırlamaq məsələsi hələ 

keçən  əsrin  30-cu  illərində  həlli  vacib  bir  vəzifə  kimi  qarşıda  durmuşdu.  40-cı 

illərdən başlayaraq xüsusən M.F.Axundovun müntəzəm fəaliyyəti sayəsində əməli 

əhəmiyyətə malik saysız-hesabsız tərcümələr meydana çıxdı. Tərcümə prosesi isə, 

---