Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu dəDƏ qorqud elmi-ədəbi toplu İldə 4 sayı buraxılır
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Azərbaycanın Cənub bölgəsində halay
olma yolunu simvolizə edir. Oynayaraq öyrənmə, oynayaraq dərk etmə və oynayaraq insan olma oyunun fəlsəfəsində aparıcı aspektdir. Yakutlar hətta şamanın özünə oyun deyirlər. Ayıı oyuna xeyirxah işlər görən şamandırsa, abaası oyuna şər işlər görən şamandır. Bu, şaman oyun əlaqəsinin vəhdəti, fəlsəfəsidir. Belə ki, şaman termini də mənaca oyna - yan, sıçrayan, vəcdə gələn adam deməkdir. Bütün bu məlumatlardan da göründüyü kimi oyunun fəlsəfəsi şamanlıqda önəmlidir, əsasdır. Oyun şamanlıqda zahirdən, dışdan ayrılmanın, real dünyadan çıxmanın, başqa bir dünyaya və ya dünyalara getmənin tək yolu, şaman ritualının əsas ünsürüdür (3, 219). Şamanın oyunlarına ümumi bir baxış onun əsasən, iki heyvanı təmsil etdiyini göstərir. Bunlardan birincisi at minməyi simvol- laşdırdığı halda, digəri isə quş uçuşunu xatırladır. A.Sagalaev və İ.Oktyabrskaya (13, 121-122) da oyunun təbiət kodunu ayğır kişnəməsi ilə açmağa çalışırlar. O halda oyun insanla təbiət arasında bir ünsiyyət vasitəsi rolunu oynayır. Heyvan və quş kodunun yardımı ilə şamanın göstərdiyi oyun üfüqi və şaquli dünya modelinin anlamını simvolik bir şəkildə tamaşaçılara çatdırmış olur. Quş azaddır, oyun da azaddır, sərbəst - dir, müəyyən qaydalar daxilində oynansa da, o, qaydaları özü qoyur. Halay da təbiətdən alınan enerjini insana ötürməklə oyunun ritual-mi - foloji fəlsəfəsini yaşadır. Onun xınayaxdılarda, toylarda, şənliklərdə oy - nanılmasının əsas səbəbi hər zaman müsbət enerji yaymasıdır ki, bu da onun təbiətlə cəmiyyət arasında əlaqə qura bilməsində, təbiətlə yadlaşan insanı barışdırmağa çalışmasında özünü göstərir. Bu əski oyun növünün sadə melodiyası, ritmik hərəkətləri, oxu tərzi də onun sevgi, barış, insan- lıq fəlsəfəsindən xəbər verir. O baxımdan halay heç bir zaman real həyat- dan qopmamış, tarix içində real həyatla yoğrularaq formalaşmışdır. Hətta oyunun fəlsəfəsinin və Homo Ludens anlayışının əsasını qoyan Johan Huizinga fəlsəfəni də soylu oyun adlandırmışdır (6). Bir sözlə, geniş mə - nada həyatda mövcud olan hər şey oyundur: müharibələr, sülh danışıqları, siyasət, ideologiya, iqtidar mübarizələri, evlənmək, pul qazanmaq və s. Oyun özü hərəkətlə bağlı olduğu üçün zamanın dönüşünü, dünyanın hərəkətini simvolizə edir. Zaman keçdikcə oyunlar əvvəlki təməl fəl- səfəsindən uzaqlaşmış, sadəcə rəqs, tamaşa kimi başa düşülmüş, insanın kainatı qavrama mexanizmi olan o əski oyunlar artıq yaddaşlarda əylən- mə, rəqs etmə, hoppanıb-düşmə kimi qalmışdır. Oynamaq dünyanın bir mey dan tamaşası, səhnə olduğu fəlsəfəsinə dayandığından oynayan insan yaşamın sirrinə varmış deməkdir. Hər halda oynayan insan – Homo Lu - 2014/ I 17 dens, ağıllı insan – Homo Sapiensdən və inanan insan – Homo Re li gi ous - dan fərqli olaraq bədən, hərəkət, jest dili ilə Yaradanın, təbiətin və ya ra dı - lanın vəhdətini anlamış insandır. Fəlsəfi anlamda yaşamın dövrvari hərəkətini, davamlılığını, həyatın axı şını və ritmini bizlərə xatırladan halay insanlıq tarixinin ən əski dövr- lərindən bu günə qədər varlığını qorumuş, bütün zamanlarda dəyişən so - sial, siyasi şəraitə ayaq uydurmuşdur. Oyun tarixi baxımdan insanlıqla ya - şıd olub sadəcə türklərə məxsus olmayan, bütün xalqlara aid olan bir öy - rən mə, öyrəndiklərini anlama, anladıqlarını öyrətmə prosesidir. Ən əski qayaüstü rəsmlərin, mağara divarlarındakı cizgilərin oyunu simvolizə et - diyi də insanlığın başlanğıcından oyunun var olduğunu isbatlayır. O ba - xım dan mədəniyyətin dil, tarix, inanc kimi folkloru, xüsusən də halayı mil li birliyi qoruyan dəyərli sərvətdir. Azərbaycanın Cənub bölgəsində halay Halay və yallı kimi oyunlar həyat və məişətin müxtəlif sahələri ilə bərabər çox çeşidli mərasimləri əks etdirən insan fəaliyyətinin ən qədim növüdür. Halay sosial fəaliyyətində ritualdan məişətə, fəlsəfi anlamda dərketmədən əylənməyə doğru hərəkətdədir. Bu oyunun təbiəti ilə mütə- nasibdir. Orta Asiyadan Balkanlara qədər geniş bir ərazidə yayılan halay sadəcə əyləncə, dinlənmə, istirahət dünyamızı deyil, həm də düşüncə aləmimizi özündə əks etdirmək baxımından xüsusi maraq doğurmuşdur. Halay mövzu, məzmun, yaranma tarixi və formaları baxımından da çox zəngin və rəngarəngdir. Onun yüzlərcə növü, dəyişik formaları vardır. Bu gün klassik halay Cənub bölgəsinin əsasən iki rayonunda – Masal - lıda və Lənkəranda yaşayır. Onun izlərinə Cəlilabadda, Lerikdə, Yar - dımlıda, Astarada da rast gəlmək mümkündür. Azərbaycanın qədim yaşa - yış məskənlərindən biri olan Masallı adət-ənənələri, folklor nümu nə ləri ilə zəngin bölgələrdən biridir. Burada laylalar, oxşamalar, bayatılar, əf sa - nələr, rəvayətlər, lətifələr, nağıllar, söyləmələr, alqış və qarğışlar, atalar sözləri, məsəllər, nəğmələr və rəqslər geniş yayılmışdır. Ancaq Masallıda ən çox yayılan folklor nümunələri içində halay xüsusi yer tutur. Halaylar əsasən, xınayaxdı gecələrində ifa olunur. İndiki zamanda halay xınayaxdı ilə bərabər həm də kənd toylarında ifa olunur. Halay, əsasən iki dəstənin bayatılar, gəraylılar, doqquzluq, onluq şeir- lər üzərində qurulan avazla oxunan qarşılıqlı deyişməsi, qarşılıqlı oyunu - dur. Ona görə də halaya çox vaxt oyun-mahnı deyilir. Halay mahnılarının 2014/ I 18 sayı yüzlərcədir ki, onların da çoxu yalnız Masallı bölgəsi üçün spesi- fikdir. Təbii ki, halayın mahnılarını anlamaq üşün dinləyənlərin ifaçıların rəqsini müşahidə etməsi şərtdir. Tamaşaçı mahnı ilə bərabər ifaçıların ayaq hərəkətlərinə də diqqət yetirəndən sonra mahnının məzmununu tam şəkildə anlamış olur. Halayda ikidən tutmuş on iki, on dördə qədər adam ola bilər. Xınayaxdıların, toyların, şənliklərin olmazsa ol-mazlardan olan halay əsasən, onu çox yaxşı bilən biri və ya ikisi tərəfindən idarə edilir. Hər dəstədə üçdən az adam olmamaq şərti ilə iki qrup qarşılıqlı şəkildə mahnılaşmağa başlayır. Hər dəstədə üçdən tutmuş ona qədər adam ola bilər. İki dəstə üz-üzə dayanır, hər dəstənin də öz başçısı olur. Yallıda yal- lını çəkənə yallıbaşı deyildiyi kimi, halayda da halaybaşı olur. Masallı və qismən də Lənkərandan toplanan halay materiallarından və halayı bilən- lərlə (Masallının Mahmudavar kəndindən Natavan Əliyeva, Şərəfə kəndindən Rəxşəndə Məmmədova və Həcər Həsənova) aparılan söhbət - lərdən aydın olanı budur ki, halay aşağıdakı mərhələlərdən və ya ardıcıl- lıqdan ibarətdir: 1. Lolu. 2. Uca dağlardan səslərəm səni. 3. Yeri ha yeri 4. Yar əli, yar düymələri mərcan. 5. Sunalar. 6. Dəst eylər gül eylər. Yəni gülü dəstəliyir. 7. Aman mələk. 8. Basma, basma tağları. 9. Ay yordu, yordu, yordu 10. Aman, aman Bəzən onu fərqli ardıcıllıqla da təqdim edirlər: 1. Ha lo, lo, lo, lo, yar ləley 2. Mübarək, ay mübarək 3. Ağ alma, qızıl alma 4. Sevdim ala gözlü kimin yarısan 5. Bal yemə 6. Qızıl üzük laxladı 7. Oturun, qızlar, oturun hey 8. A qırmızı nimtənə 9. Yar üzü xal ceyran 10. Əcəb şalın güllüdü 2014/ I 19 Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|