Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu rüSTƏm kamal «Kİtabi-DƏDƏ qorqud»
Yüklə 0,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
Ağlaşmada və şivəndə ağı janrının funksionallığı və strukturu onun semiotik strukturu ilə müəyyən edilir. Se- miotik struktur deyəndə biz yalnız işarələr sistemini deyil, həm də bu sistemi ötürən kommunikativ modeli nəzərdə tutu ruq. (Y.M.Lotman kommunikasiya problemini tədqiq edərkən R.Yakobsonun sxemini genişləndirərək, “Mən-Mən” tipli avtokommunikasiya nəzəriyyəsini irəli sürür [179,165]). Həmin proses nəticəsində məlumatın kodlaşdırılması baş verir. Adresat, yeni məlumatlar deyil, yeni kodlar almış olur. Belə kommunikasiya prosesində şəxsiyyəin özünün yenidən formalaşması baş verir [179 ,72] «Vay, al duvağın iyəsi! Vay, alnum-başım umurı! Vay, şah yigidim, vay, şahbaz yigidim! Doyunca yüzinə haqma dığım, xanım yigit! Qanda getdim, bəni yalnuz qoyub, canım yigit! Göz açuban gördigim, könül ilə sevdigim, bir yasduqda baş qoduğim! Yolunda öldigim! Qurban olduğim! Vay, Qa zan bəgin inağı! Vay, Qalın Oğuzun imrəncəsi Beyrək! - deyüb zarı-zarı ağladı». Basat qardaşının Təpəgöz əlində ölüdüyünü eşidən kimi hönkür-hönkür ağlayır. Bu soylamanı B.Abdulla ağı kimi səciyyələndirir [2, 124]. «Basatın qarannulu gözləri yaşla toldı. Qarındaşıçün soylamış, görəlim, xanım, nə soylamış, aydır: Qıran yerdə tikilmiş otaxlarm, O zalım yıqdırdı ola, qardaş! Yügrək olan atlarun tavlasından O zalım ayırdı ola, qardaş! Bisərək-bisərək dəvələrin qatarında O zalım ayırdı ola, qardaş! Güvəncimlə gətürdigin gəlüncügin O zalım səndən ayırdı ola, qardaş! Ağ saqallu babamı 94 «Oğubdeyü ağlatdın ola, qardaş! Qarşu yatan qara tağım yüksəgi qardaş! Aqındılı görklü suyımın tasqunı qardaş! Güclü belim qüvvəti, qarannu gözlərümin aydını, qardaş! «Qardaşımdan ayrıldım!» deyü çoq ağladı, zarlıq qıldı!» Buğacm öldüyünü bilən ana acısını ağı ilə belə anladır: «Oğul, oğul, ay oğul! Ortacım oğul! Qarşu yalan qara tağun yüksəgi oğul! Qarannulıca gözlərim aydın oğul! Sanı yelləri əsmədin, Qazan, qulağun çınlar, Sərimsaq otın yemədin, Qazan, içüm göynər. Sarı yılan soqmadan ağca tənüm qalqar-şişər. Qurumışca köksimdə südim oynar. Yalnızca oğul görünməz, bağrım yanar»... Qazan xanın savaş meydanında oğlunu tapa bilməyəndə ağlaması dastanın təsirli, görümlü səhnələrindən biridir: «Qazan xan savaş meydanında, leş arasında oğlancığı leşin bulmadı. Altunlıca qamçısın buldı. Yəqin bildi kim, oğlı kafərə tutsaqdır, ağladı: Qara tağım yüksəgi oğul! Qanlu suyım taşqun oğul! Qocalığım vəqti aldırduğım oğul! - dedi». Filosof oğuz qəhrəmanlarının davranışını “impulsiv ərən- lik” tipinə şamil edir: “İmpulsiv ərənlik, çılğın, partlayıç təsiri bağışlayan ərənlikdir... İmpulsiv ərənlik üçün partlayış xa rakterli duyğular, nərə, “vurub şıxmaq” xarakterlidir” [72,90] Xan divanında oturmaq gənc oğuz bəyləri üçün sosial davranışın hüququ mahiyyətini təşkil edir. Xan divanında so sial iyerarxiyanın pozulması Tərs Uzamışın səbrini tükəndirir: «Mərə Uşun qoca oğlı, bu oturan bəglər hər biri oturdığı yeri qılıcilə-əturəgilə alubdur. Mərə, sən başumı kəsdin, qan 95
mı tökdün, acmı toyurdun, yalmcığın tonatdm!» - dedi. T ərs Uzamışın bu imperativi affektiv akta çevrilir. Əgrək aydır: «Mərə Tərs Uzamış, baş kəsub qan tökmək hünərmi dir? - dedi. Aydır: Bəli, hünərdir ya». Tərs Uzamışın sözi Əgrəgə kar eylədi: Turdı, Qazan bəgdən aqın dilədi». Əgrəyin xan divanında normaya uyğun olmayan davra nışı da bu qəbildəndir: «Oğuz elində hələ ki, bir mövqe qa zanmayan, özünü təsdiq etməyən Əgrəyin xan divanında k e çib yuxarı başda oturması qəhrəmanın başqalarına bənzəmə- məsindən, onun nəsə qəribə bir igid olmasından xəbər verir v ə aydınlaşdırmaq istəmədiyimiz dəlilik məsələsi də daha çox belə qəribəliklər içərisində üzə çıxır» [59, 22]. Oğuz insanın emosional impulsiv ifadə formalarından biri də ofkəlilikdir. Dəli Qaçar Bamsı Beyrək üçün elçiliyə gəlmiş Dədə Qorqudu belə öfkə ilə qarşılayır, hətta onu təhqir edir: «Dəlİ Qarcar ağzın köpükləndirdi. Dədə Qorqudan yü- zinə baqdı. Aydır: Əleykəs səlam! Ay əməli azmış, feli dön müş, qadır Allah ağ alnına qada yazmış! Ayaqlılar buraya gəl- digi yoq. Ağızlılar bu suyımdan içdigi yoq. Sana noldı? Əmə lini azdı? Felinmi azdı? Əcəlinmi gəldi? Bu aralarda neylər sən?» - dedi». T.Hacıyev bu “ofkə mətni”nin linqvopoetik strukturunu belə səciyyələndirir: «Dəli Qarcarm bu öfkəli çıxışı struktura malikdir. Əvvəlcə real məlumat verilir. Ardınca biri, sonra baş qası olmaqla iki ümumi sual verilir. İki nəqli cümləyə qarşılıq olan bu iki sualın arasında əvvəlki üç xitab - nidaya uyğun üç sual düzülür: nidaların ardıcıllığı suallarda gözlənilir. Nidaların və suallann kəmiyyət uyğunluğu ritmik detala dönür» [50, 76]. Çılğınlıq, öfkəlik, acığı tutmaq dastanda iki personajın - Qaragünənin və Buğdüz Əmənin emosional davranışının 96 məzmununu təşkil edir və onların bədii portretini tamamlayan detallardır: «Qaradərə ağzında qadir verən, qara buqa dərisindən be- şiginin yapuğı olan, acığı tutanda qara taşı kül eyləyən, qara bi- gin yedi yerdə ənsəsində dügən Qazan qartaşı Qaragünə.. .»; «Variban peyğəmbərlərin yüzini görən, gəlübəni Oğuz da səhabəsi olan, acığı tutanda bıqlarından qan çıqan, bıği qanlu Bugdüz Əmən». Oğuzda etiket qaydalarının, sosial normalann, etik ya saqların pozulması mütləq emosional reaksiyaya - acığa, qə zəbə səbəb olur. Məsələn: Bəzirganlar Baybörə bəyin diva nında etiketi pozub atanın deyil, onları xilas etdiyi üçün oğlun (Beyrəyin) əlini öpmək istəyirlər: «Bunlar böylə edicək Baybörə bəgin acığı tutdı. Bəzir- ganlara aydır: «Mərə qavat oğlı qavatlar! Ata tururkən oğıl əlinmi öpərlər?» Bamsı Beyrək nişanlısının toyunda oxatma mərasimində kənardan baxıb yay çəkib oxatan «şövkətli oğuz bəylərini» öyürsə, Yalançı oğlu Yalancuğı isə söyür, təhqir edir: «Əlün qırsun, parmaqların çürisin, hey, tonuz oğlı to nuz, - deyirdi - göygülərə qurban ol!» - deyirdi. Yalançı oğlı Yalançığm acığı tutdı.. .» Şərəfə, qürura toxunan özgə sözü acıqla, öfkə ilə qar şılanır: «Böylə digəc Qaracıq çobanm acığı tutdı, todaqları təb- sərdi. Çoban aydır: Mərə, dini yoq, əqilsiz kafər! Ussı yoq, dəməksiz kafər! Qarşu yatan qarlı qara tağlar Qarıyıbdır suyı gəlməz. Şahbaz-şahbaz atlar Qarıyubdur qulun verməz. 97
Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|