Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adina əDƏBİyyat institutu
Yüklə 4,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 14 -
olunur. Geniş elmi dünyagörüş, nəciblik və xeyirxahlıq, məsuliyyət və sədaqət, habelə yorulmaz fəaliyyət İsa Həbibbəylinin xarakterinin əsas xüsusiyyətlərini özündə cəmləşdirir. İsa Həbibbəyli 1980-ci il tarixdə Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Dissertasiya Şurasında «XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan romantik lirikası» mövzusunda namizədlik dissertasiyasını uğurla müdafiə etmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatının çox zəngin və maraqlı bir dövrünə həsr edilmiş həmin tədqiqat işi özünün elmi sanbalı, nəzəri cəhətdən orjinallığı və yeniliyi ilə görkəmli ədəbiyyatşünaslarımız Məmməd Cəfər Cəfərov, Kamal Talıbzadə, Əziz Mirəhmədov, Abbas Zamanov, Yaşar Qarayev və professor Kamran Məmmədovun diqqətini cəlb etmiş, tədqiqat yüksək qiymətləndirilmişdir. Böyük həvəs və fədakarlıqla XX əsrin əvvəllərinin ədəbi-ictimai fikrinə quymət verən İsa Həbibbəyli dövrün və zamanın tələbi baxımından Hüseyn Cavid, Məhəmməd Hadi, Abbas Səhhət, Abdulla Şaiq kimi görkəmli ədəbi simaların yaradıcılığını diqqətlə öyrənmiş, romantik şeirin bədii-estetik mahiyyətini, ictimai-fəlsəfi qayəsini və sənətkarlıq xüsusiyyətlərini elmi-nəzəri şəkildə açıb göstərməyə müvəffəq olmuşdur. Onun fikrincə, XX əsrin əvvəllərində yaranan ictimai-siyasi şəraitlə əlaqədar olaraq Azərbaycan romantik lirikasının mövzu dairəsi genişlənmiş, yeni poetik prinsiplər formalaşmağa başlamışdır. Şəxsiyyətin mənəvi aləmi, ideal insan və ali ictimai cəmiyyət axtarışları, bəşəri ideallara müraciət bu dövr romantik lirikasının aparıcı mövzularına çevrilmişdir. Romantik lirikanın ictimai əhəmiyyətini üzə çıxaran tədqiqatçı yazırdı: «Romantik estetikada xəyal, ideal prinsiplər cəmiyyətdən uzaqlığa aparan abstrakt meyillər kimi başa düşülmüşdür. Əslində isə romantik lirikada maarifçi-demokratik ideyalar geniş yayılmış, romantiklər yeni şəraitdə özlərinə qədər ədəbiyyatımızda mövcud olan ədəbi ənənələrin yaradıcı şəkildə layiqli davamçıları kimi çıxış etmişlər». «Romantik lirikanın imkanları» adlı monoqrafiyasında (1984) diqqəti cəlb edən və İsa Həbibbəylinin elmi yaradıcılığına xas olan polemika mədəniyyəti, yüksək intellektual səviyyə, güclü ümumiləşdirmə bacarığı və yüksək nəzəri hazırlıq İsa Həbibbəylinin elmi nəticələrə gəlməsinə imkan vermişdir. İsa Həbibbəyli ilk dəfə olaraq həmin dövrdə poeziyamızda sonet, marş, himn, şərqi və sair poetik formaların yaranmasını müşahidə etmiş, həmin janrların poetikasından yüksək elmi səviyyədə söz açmışdır. İsa Həbibbəyli romantik lirikada üslub məsələsini önə çəkmiş və ayrı-ayrı sənətkarların fərdi üslubunun ilk dəfə elmi təsnifatını vermişdir. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elmində birinci dəfə olaraq o, Hüseyn Cavidin romantik-fəlsəfi, Məhəmməd Hadinin romantik-publisist, Abbas Səhhətin lirik-romantik, Abdulla Şaiqin romantik-realist üslubda yazıb-yaratdığını müəyyən etmiş və nəzəri cəhətdən aydınlaşdırmağa nail olmuşdur. Bütün bunlar Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında ümumiyyətlə poetik formalar - janrlar və fərdi üslublar haqqında ciddi elmi-nəzəri tədqiqatlardan biri kimi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Akademk İsa Həbibbəyli Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında, elmi-ədəbi mühitində həm də görkəmli Cəlil Məmmədquluzadəşünas alim kimi qəbul olunur. Bu nəhəng və parlaq simanın ədəbi və publisistik fəaliyyəti, mühiti və müasirləri problemi ədəbiyyatşünas alimi uzun illər ərzində dərindən məşğul etmişdir. O, elmi fəaliyyətinin böyük bir mərhələsini Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığına həsr etmişdir. Böyük demokrat Cəlil Məmmədquluzadənin zəngin həyatı və çoxcəhətli fəaliyyəti ilə bağlı onun «Cəlil Məmmədquluzadə» (1987), «Zamanın dühası» (1993), «Seçkin Azərbaycan yazarı Cəlil Məmməd- quluzadə» (1994) və başqa əsərləri elmi ictimaiyyət tərəfindən rəğbətlə qarşılanmışdır. Doktorluq dissertasiyası kimi müdafiə etdiyi «Cəlil Məmmədquluzadə: mühiti və müasirləri» adlı monoqrafik tədqiqatı isə (1996) təkcə İsa Həbibbəylinin yox, bütövlükdə Azərbaycanda ədəbiyyatşünaslıq elminin mühüm nailiyyətlərindən biri sayılmağa layiq olan sanballı elmi əsərdir. İsa Həbibbəylinin tədqiqat işinin əsas orijinallığı onun Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığına yeni yanaşma tərzində, əldə etdiyi zəngin faktları, nadir və çoxsaylı arxiv materiallarını dərin elmi şərhləri ilə birlikdə tədqiqata cəlb etməsindədir. Ədəbiyyatşünas alimin bu tədqiqatı Azərbaycanda XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəlləri ədəbi prosesinə ümumiləşdirilmiş yeni bir baxışı (Yusif Seyidov) ifadə edirdi. İsa Həbibbəyli bu əsərini yazmaqla Bakı, Tiflis, Təbriz, Kiyev, Ərzurum, Odessa, İrəvan, Naxçıvan, Qori, Yasnaya Polyananın arxiv, muzey və kitabxanalarından əldə etdiyi yeni materiallara və sənədlərə istinad edərək tənqidi realizmin yaradıcısı Cəlil Məmmədquluzadənin mənalı və ibrətamiz həyat yolunun, çoxcəhətli ədəbi-ictimai fəaliyyətinin, zəngin və bənzərsiz bədii irsinin, çoxsaylı müasirləri ilə əlaqələrinin geniş və aydın mənzərəsini yaratmaqdan ibarət mühüm bir vəzifəni şərəflə yerinə yetirmişdir. O, bu yolun
- 15 -
başlanğıcının ailə mühitindən və tələbəlik dünyasından keçdiyini qeyd edərək yazır ki, gənc Cəlil Məm- mədquluzadə ilk təhsil illərində ərəb-fars dillərini öyrənmiş, islam və Şərq tarixinə və ədəbiyyatına, rus mədəniyyətinə dərindən bələd olmuş, mütaliə vərdişlərinə yiyələnmiş, bunların sayəsində isə əxlaqi- mənəvi qənaətləri müəyyənləşmişdir. İsa Həbibbəyli haqlı olaraq bu fikirdədir ki, Cəlil Məmmədquluzadənin şəxsiyyətinin və dünyagörüşünün formalaşmasında Qori Müəllimlər Seminariyası mühiti xüsusi rol oynamış, onun gələcək ictimai-siyasi, ədəbi-pedaqoji fəaliyyətində təkanverici bir amil olmuşdur. XIX əsrin 70-90-ci illərini və XX əsrin əvvəllərini Azərbaycan maarifçiliyinin xüsusi inkişaf mərhələsi kimi xarakterizə edən İsa Həbibbəyli bu dövrin məktəblərinin ədəbiyyatın inkişafındakı rolunu araşdıraraq belə bir doğru qənaətə gəlir ki: «Məktəb milli maarifçiliyin canını, cövhərini, müəllimlik əsas hərəkətverici qüvvəsini təşkil edirdi. Teatr, mətbuat və ədəbiyyat isə məktəbdən, pedaqoji işdən doğan, onu tamamlayan maarifçi fəaliyyət sahələri idi». İsa Həbibbəyli tədqiqat işində bu fonda dövrün maarifçilik hərəkatının önündə gedən Eynəli bəy Sultanov (1866-1935), Məhəmməd Tağı Sidqi (1854-1903), Mə- həmməd ağa Şahtaxtlı (1846-1931), Əliməmməd Xəlilov (1862-1896), Mirzə Əbülqasım Sultanov (1866- 1916), Mirzə Ələkbər Süleymanov (1862-1921), Paşa ağa Sultanov (1849-1902), Mirzə Cəlil Sürbi (1874- 1915), Sadıq Xəlilov (1864-1905), Tağı bəy Səfiyev (1878-1939), Məmmədqulu bəy Kəngərli (1854-1905) və başqaları haqqında tədqiqatlarını təqdim edir. Cəlil Məmmədquluzadə həyatında, çoxcəhətli fəaliyyətində apardığı mübarizədə özünəməxsus yeri və rolları olan bu maarifçi ziyalıların doğum portretini yaratmaq üçün illər ərzində müxtəlif arxivlərdən toplanılmış zəngin materiallar həm də dövrün maarifçi ədəbi-ictimai mühitinin də gedişatını və mənzərəsini canlandırmağa imkan vermişdir. Tiflis ədəbi-ictimai mühitinin inkişafı və dünyada ictimai-siyasi proseslərin dəyişməsi dalğasında həmin bu mühitdə «Molla Nəsrəddin» jurnalının (1906) nəşrə başlaması təkcə Azərbaycanda deyil, Yaxın Şərq miqyasında mütərəqqi tarixi hadisə kimi qiymətləndirilir. İsa Həbibbəylinin fikrincə, zamanın meydana çıxardığı yeni ədəbi- ictimai mühit təkcə adı çəkilən jurnalın deyil, Azərbaycan ədəbiyyatında yeni tipli ədəbi məktəbin – «Molla Nəsrəddin» məktəbinin yetişib formalaşmasını şərtləndirmişdir. İsa Həbibbəylinin «Molla Nəsrəddin» ədəbi məktəbi və mollanəsrəddinçilik təlimi haqqındakı araşdırmaları və tezisləri bu istiqamətdə meydana çıxmış sistemli nəzəri baxışları ifadə edir. Məlum olduğu kimi, sovet dövrü ədəbi-ictimai fikir tariximizdə «Molla Nəsrəddin» və «Füyuzat» bir- birinə zidd olan məfkurə daşıyıcıları olaraq üz-üzə qoyulmuş, onların rəhbərləri Cəlil Məmmədquluzadə və Əlibəy Hüseynzadə əks qütbləri fərqli və hətta antoqonist ziddiyyətli məfkurələri təmsil edən şəxsiyyətlər kimi təqdim olunmuşlar. İsa Həbibbəyli ilk dəfə olaraq bu problemə ədəbi-tarixi proseslərin reallıqları müstəvisindən yanaşaraq, hər iki cərəyanın ölkədə milli oyanış və tərəqqi, ədəbiyyatın və mətbuatın inkişafı üçün böyük əhəmiyyətini qeyd etmişdir. Tədqiqatçı dövrün bu böyük şəxsiyyətlərinin ədəbi-ictimai fəaliyyətinin reallıqlarına əsaslanaraq haqlı olaraq qeyd edir ki, millətin və ölkənin gələcək inkişafı, müstəqil və demokratik dövlət quruculuğu uğrunda mübarizədə onların tutduğu yollar fərqli, müxtəlif olsa da, heç də düşmən cəbhələr olmayıb, gəldikləri nəticələr çox yaxın və əhəmiyyətli idi. Məlumdur ki, Əlibəy Hüseynzadə turançılıq düşüncəsini, ortaq türk dili ideyasını təbliğ edirdi. Cəlil Məmmədquluzadə isə azərbaycançılıq məfkurəsini əsas kimi qəbul etsə də bu ideyanın əleyhinə deyildi. «Molla Nəsrəddin» jurnalı da geniş mənada türk-müsəlman dünyasının mətbuat orqanı idi. Akademik İsa Həbibbəyli doğru olaraq qeyd edir ki, müstəmləkəçilik əleyhinə baxışları, demokratiya və müstəqil dövlət quruculuğu, monarxiya quruluşuna qarşı yönəlmiş azadlıq hərəkatı haqqında, dünya və rus ədəbiyyatına və mədəniyyətinə münasibət və sair kimi məsələlərdə bu böyük şəxsiyyətlər ideya cəhətdən bir-birinə çox yaxın idilər. İsa Həbibəyli Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elmində ilk dəfə olaraq mollanəsrəddinçilik hərəkatı ilə füyuzatçılığın ortaq cəhətlərini elmi-nəzəri baxımdan sistemli şəkildə araşdırıb həll etmişdir. Mirzə Cəlilin 1920-ci ildə Cənubi Azərbaycana köçməsi, «Molla Nəsrəddin» jurnalını Təbrizdə çap etdirməsi ətrafında araşdırmalar aparan İsa Həbibbəyli bu hadisənin İranda realist-satirik mətbuatın inkişafındakı əhəmiyyətini də əsaslandırmışdır. Əsərdə Cəlil Məmmədquluzadənin İranda yaşamış müasirləri ilə əlaqələrinə yeni səhifələr əlavə olunmuş, «Molla Nəsrəddin» jurnalının Təbrizdə və ətraf şəhərlərdəki abunəçilərinin dəqiq siyahısı verilmişdir. Yüklə 4,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|