Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
82
Həp kökündən qaldırın divanəvar... ...İştə bir meydan ki, istər qəhrəman, Hər kimin var meyli, etsin imtəhan. 1
Şübhəsiz ki, bu, əslində, tarixə elmi bir baxış deyildi. Cavid insan tarixinə xalqlar tarixi, mədəniyyətlər tarixi, daha yüksək ictimai inkişafa doğru mübarizələr tarixi kimi deyil, sadəcə, mənfur adət, ənənələr, mənasız əxlaq və etiqadlar, prinsipsiz çəkişib-didişmələr tarixi kimi baxırdı. Aydın idi ki, bu vasitə ilə şair, eyni zamanda, köhnəliyə, mövcud eybəcər ictimai varlığa qarşı çıxırdı. Lakin onun qamçıladığı ―tarix‖ həqiqət olsa da, ancaq tarixin rəzalətləri idi. Əslində bu, tarixə baxış olmayıb, ümumiyyətlə Şərqdə, Asiyada köhnə dünyanın dəyişməsi, alt-üst olması ərəfəsində başlanan ictimai fırtınanın və bu fırtına qarşısında otuz yaşlı romantik şairdə əmələ gələn fikir böhranının bir ifadəsi idi. Buna görə idi ki, şeirdə ―kimsən, nəsən?‖ sualına cavab verərəkən şair belə bir dərin mənəvi böhran keçirdiyini də oxucularından gizlətmir, etiraf edirdi ki, o, otuz yaşına qədər kəsb etdiyi elm və ürfandan heç nə anlamamış, bu elm və ürfan nəinki onu həyat həqiqətinə yaxınlaşdırmamış, əksinə, əsil həyatdan uzaqlaşdırmışdır. Şair oxuduğu kitabları ―sərsəm kitablar‖, yazdığı dəftərləri ―saçma dəftərlər‖ adlandırır.
Bildiyim hər bir həqiqət əskidir. ...Hər həqiqət sanki ölgün bir xəyal... Hökm edər ruhumda artıq başqa hal 2 .
Bu vaxta qədər kəsb etdiyi elm və ürfandan narazı olduğunu şair bundan qabaq yazdığı ―Elmi bəşər‖ adlı şeirində də bildirmişdi:
1 Yenə orada, səh. 542-543. 2 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 539 83
―Bilmək öyrənmək‖ öylə bir uçurum – Ki onun intəhası yox, dibi yox... ―Bilirəm‖ söyləyən də var pək çox, Nəmə lazım!.. O bir xəyalatdır. ―Elmü ürfan‖ nədir, mən anlamadım, Çünki həp cəhlə doğru həp addım 1 .
Eyni motivlər surətin dilindən olsa da, sonralar yazılmış ―Uçurum‖ dramında da vardır:
Böyük ibn Sinalər, Sokratlar, Əflatunlar, Dahi bir ustad ikən əcəb nə buldu onlar? Fəlsəfə bir çıxılmaz yol ki, yormuş hər kəsi, Çoxlarını boğmuş da, duyulmaz olmuş səsi 2 ... Yenə sonralar yazılmış ―İblis‖də də eyni motivlərə rast gəlirik:
Hər fəlsəfə bir vəlvələ, həp tatlı xəyalat, Yox rəhbəri-vicdan 3 . Bu etiraflardan ən çox səciyyəvi və səmimi olanı bu idi ki, şair ―bildiyim hər bir həqiqət əskidir‖ deyirdi. Bu müəyyən dövrdə Cavidin yaradıcılığında əks olunan çox açıq və aydın bir fikir böhranı, bir fəlsəfi böhran idi. Lakin bu fikir böhranından danışanda onun səbəblərini düzgün izah etmək üçün nəzərdə tutmalıyıq ki, bu böhran təkcə bir şairin şəxsi mənəvi böhranı deyil, müəyyən tarixi olan bir çox köhnəlmiş ideyaların, görüşlərin XX əsrdə üzə çıxmış böhranı idi ki, şairin görüşlərində öz xüsusi, fərdi inikasını tapmışdı. Yuxarıda Cavidin həyatından bizə məlum oldu ki, o, ali
1 Yenə orada, səh. 504. 2 ―Uçurum‖, Azərnəşr, Bakı 1926, səh. 56-57 3 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 310. 84
təhsilini İstanbul darülfünununun ədəbiyyat şöbəsində almışdır. Əlbəttə, heç bir mütəfəkkir sənətkarın görüş dairəsini, mədəniyyətini onun ancaq müəllimlərindən aldığı biliklərlə ölçmək olmaz. Bu biliklərə şairin 1910-12-ci illərə qədər şəxsi mütaliə yolu ilə tanış olduğu və əsərlərində qismən to- xunduğu və adını çəkdiyi müxtəlif filosof və fəlsəfi cərəyanları da əlavə etsək, demək olar ki, Cavidin bu illərdə tədqiq edib öyrəndiyi: müəyyən dərəcədə dini-sxolastik görüşlərlə qarışmış Şərq panteizmi adlanan fəlsəfə və qismən də köhnə idealist Qərb fəlsəfi sistemlərinin modernizə edilmiş şəkillərindən ibarət olub, xüsusən Cavidin Türkiyədə olduğu 1905-1909-cu illərdə İstanbul ziyalılarının bir qismi arasında (Rza Tövfiqin əsərlərində olduğu kimi) çox yayılmış skeptisizmdən yaxud yeni kantçılıqdan ibarət idi. Yeni şəraitdə Qərbin modernizə edilmiş skeptisizmi, şübhəçilik fəlsəfəsi müasir həyatın suallarına cavab vermirdi və həqiqətən, şairin dediyi kimi, ―tatlı xəyalat‖ olaraq qalırdı. Şərq fəlsəfəsinə, qoca Şərq panteizminə gəlincə, Şərqdə burjua- demokratik inqilablarınıi alovlandığı, müstəmləkə zülmünə qarşı milli azadlıq hərəkatının başlandığı və bu tarixi hərəkatın imperialist dövlətlər tərəfindən amansızcasına boğulduğu dövrdə əsasən insan, allah, təbiət və mücərrəd əxlaq problemləri ilə məşğul olan bir fəlsəfə — hətta onun ən qüvvətli cəhətlərindən biri olan dini şübhəçilik də yeni inqilablar, çarpışmalar dövrünün ictimai problemlərini həll etməkdə çox aciz idi. Həm də nəinki sadəcə aciz idi, hətta bunların həll edilməsi üçün göstərilən təşəbbüslərə də bəzən ciddi maneçilik törədirdi. Odur ki, Cavidin bu fəlsəfi sistemlərdən üz döndərməsi, qəti inkarçılıq şəklində olsa da, yeni fəlsəfi axtarışlar yolunu tutmuş romantik şərqli bir şair üçün çox təbii idi. Lakin haqqında bəhs etdiyimiz dövrdə, xüsusən 1910-1912- ci illərdə Cavid yaradıcılığında bu fəlsəfi axtarışların hələ ciddi, aydın bir nəticəsi görünmürdü. Daha düzgün deyilsə, bu Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|