Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
8 Sormayın əsla, kimim bən? Ya nəyim? Şimdi bən bir qayğısız divanəyim. İştə gönlüm bir yıqıq viranədir, Hər nə söylərsəm bütün əfsanədir. «Bən nəyim?» Kəndim də bilməm, vaz keçin, «Sən nəsin?». Boş bir sual insan için. …Göz-qulaq -görmək, eşitmək aləti, Çoq zaman aldatmış insaniyyəti. Hər nə göstərsəm, nə söylərsəm sizə, E`tibar etməzsiniz heç bir sözə. …Çünki anlaşmaq deyildir pək qolay, Laylalaylay, laylilaylay, laylalay!.
«Şeirdə barışmaz, narahat və narazı bir ruh, kəskin bir inkarçılıq ruhu var idi»-M.Cəfər bunu doğru sezmişdi və Cavidin həmin şeirdə dini təəssübkeşliyi qəzəbli şəkildə qamçılayıb millətləri sülhə, qardaşlığa çağırması onun humanizmindən doğurdu. «Hüseyn Cavid» monoqrafiyasında M.Cəfər öncə qeyd etdiyimiz kimi problemlərdən əsərərə doğru deyil, əsərlərdən problemlərə doğru gedir. Bunun sade izahı belədir ki, o, Cavidin hər bir pyesinə ayrıca diqqət yetirir, haqqında söz açdığı pyesin ideya-məzmun xüsusiyyətlərini təhlil edir, başlıca problemi müəyyənləşdirir. M.Cəfər haqlı olaraq yazır ki, Cavidin ilk pyesi olan «Ana» gərgin dramatik konfliktlər və xarakterlər yaratmaqda onun xüsusi istedada malik olduğu meydana çıxdı. M.Cəfər əsərin Azərbaycan ədəbiyyatında heca vəzni ilə yazılan ilk mənzum dram olduğunu nəzərə çarpdırır, lakin əruz vəznində yazdığı əsərlərə nisbətən burada ustalıq göstərə bilməməsini, bir çox tiplərin eyni dildə danışmasını da qüsur sayır. «Əsərdə Cavidin görüşləri, mənəvi böhranları və ziddiyyətləri üçün ümumiyyətlə çox səciyyəvi olan bir məsələ də: «məhəbbət yoxsa nifrət, həyatdakı ziddiyyətləri bunların
9 hansının vasitəsi ilə aradan qaldırmaq olar?» problemi idi. Şair məhəbbətə və mərhəmətə üstünlük verirdi». Cavidin sonrakı pyesi-«Maral»da isə ədibin həyat müşahidələrinin zənginliyi, ictimai konfliktlərin daha aydın göstərilməsi diqqəti cəlb edir. Bu əsərdə Cavid romantizmi «Ana» mənzum dramındakı sadə formulədən tamamilə fərqlənir, «Maral» təkcə bir ailə dramı deyil, cəmiyyət həyatının bir çox problemlərini özündə əks etdirən bir əsərdir.Cavid realist ədəbiyyatdan gələn bir ənənəni-atalar və oğullar qütbləşməsini konfliktin mahiyyətinə çökdürmüşdür. Mühafizəkar Turxan bəy N.B.Vəzirovun, Ə.Haqverdiyevin əsərlərindən bizə tanış olan «atalar»ı xatırladır. Heç bir yenilik, insaniyyət adına olan müsbət keyfiyyətlər onu fikrindən döndərə bilməz: «Məncə gözəllik zövqə aid bir şeydir. Sərvət isə, düşündüyünüz kimi, insanı pək məsud edəməz… Əvət, hər şey para ilə əldə edilir, illa fəzilət və insaniyyət! Fəzilət də paradadır, insaniyyət də..» - bu, Turxan bəyin həyat amalıdır. Ona qarşı çıxan qüvvələr-yeni nəslin nümayəndələri Cəmil bəy, Humay, Aslan və Maraldır. «Onlar turxanbəylər mühitində dolaşsalar da, əslində, bu mühitin tələbləri, adət- ənənələri ilə deyil, başqa bir həyat, gələcək arzusu ilə yaşayan romantik gənclərdir». M.Cəfər bu romantik gənclərin şirin arzuları, gələcək haqqında xoş düşüncələri ilə yaşadıqları mühit arasında böyük bir ziddiyyət olduğunu nəzərə çarpdırır, onların görüşlərində, dünyabaxışında da ziddiyyətlər yaşayır. Burada bir müqayisə üçün
fürsət yaranır: «Cəmil özünün fərdiyyətçiliyi, mərdümgirizliyi, pərişan xəyalları, puç olmuş şirin arzuları, başqa həyat həsrəti ilə müəyyən dərəcədə Qərbin romantik qəhrəmanlarını xatırladır. Lakin əslində o, nə Çayl Harold, nə Manfred, nə də Karl Moordur. O, hər şeydən əvvəl, Şərqə, Şərq romantizminə, Azərbaycan romantizminə məxsus bir tipdir. Cəmil yenicə oyanmış Şərqin özünə məxsus keyfiyyətlərə 10
malik romantik gənclərindən biri olmaqla bərabər, Şərqə xas olan ənənəvi sentimental, romantik əhvali-ruhiyyəyə malikdir». «Maral»da Cavidin sonrakı pyesləri üçün səciyyəvi olan bir sıra ideya-bədii xüsusiyyətlər nəzərə çarpır: romantik qəhrəmanlar məhəbbəti intixab edir,dünyada məhəbbətin hökmranlıq edəcəyinə inanır, onu ilahiləşdirir, qan tökməyi, cəlladlığı insanlığa yaraşmayan sifətlər hesab edir, əxlaqi təkamül
ideyasına arxalanırlar. Cavidin romantik qəhrəmanlarınının səciyyəsini ədəbiyyatımızda yaranan realist qəhrəmanlarla müqayisə edən M.Cəfərin qənaəti belədir ki, realist qəhrəman ən çətin şəraitdə belə əlindən gələni edir, çalışır, çarpışır, yaradır, romantik qəhrəman isə yalnız əlçatmaz gözəl arzularla yaşayır, bərk ayaqda həyatdan uzaqlaşır, sonsuz fəzalara doğru üz tutur.. Cavid «Maral»dan sonra «Şeyx Sənan», «Uçurum», «Şeyda», «İblis» əsərlərini qələmə aldı. «Hüseyn Cavid» monoqrafiyasında M.Cəfər bu əsərlərin hər birini romantik əsər kimi
səciyyələndirir. Bu
əsərlərin tematikası, janr xüsusiyyətləri, obrazları nəzərdən keçirilir. Burada görkəmli ədəbiyyatşünasın başqa bir əsərini-«Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm» monoqrafiyasını xatırlatmaq lazım gəlir. Bu əsər 1905-1917-ci illərdə Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm ədəbi cərəyanının keçdiyi yolu işıqlandırır, Azərbaycan ədəbiyyatında romantizmin kökləri, tədqiq olunan dövrdə məxsusi cəhətləri, nəzəri məsələləri, tematikası, janr və üslub xüsusiyyətləri, obrazlar qalareyası barədə geniş təsəvvür yaradır. Təbii ki, bu monoqrafiyada H.Cavid yaradıcılığına da xüsusi diqqət yetirilir. M.Cəfər yazır ki, Cavid bütün əsərlərində romantik olmuşdur. Romantizm ədəbi cərəyanının özünəməxsus tematikası Cavidin yaradıcılığında da bariz nəzərə çarpır.»Şeyx Sənan» dini təəssübkeşliyə qarşı yazılan bir əsər kimi səciyyələnirsə, «Şeyda»da milyonerlər Bakısında mətbəə işçilərinin və yoxsul ziyalıların, mühərrirlərin faciəli həyatı təsvir olunur. «Uçurum»
Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|