Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
137
Əkrəm surətində özü də bu mürtəce görüşlərə müəyyən dərəcədə rəğbət bəslədiyini göstərmişdir. Doğrudur, ―Uçurum‖da türkçülükdən siyasi bir məfkurə kimi bəhs edilməmişdi. Əsərdə qədim türk adət-ənənələrini müdafiə edən surətlər də sadəcə modaçılığı, Qərbin çürük burjua mədəniyyətini, təqlidçiliyi pisləməklə kifayətlənirdilər. Gənc İldırım Əkrəmin təbliğ etdiyi köhnə fikirlərə qarşı: ―Hirra, mələk həp birər əfsanədir, şimdi artıq həqiqət dövründəyiz biz‖ deyirdi. Bununla belə, hər necə olsa da, müəllifin Uluğ bəy və Əkrəm kimi geridə qalmış zümrələrə, köhnəpərəstlərə müəyyən rəğbət bəsləməsi onun görüşlərində ən zəif cəhətlərdən biri idi. ―Uçurum‖ ilk dəfə sovet dövründə, 1926-cı ildə nəşr olunduğu zaman Mustafa Quliyev ―Cavidin ―Uçurum‖u‖ məqaləsində əsəri geniş təhlil etmişdi. Quliyev Cavidi ―Avropa burjua mədəniyyətinin Türkiyə pədərşahi ailə həyatına olan təxribedici təsirini öz dramında qeyd etməsini‖ əsasən düzgün, həqiqətə uyğun hesab edirdi. Eyni zamanda, tənqidçi 1905- 1906-cı illərdə burjua inqilabı ərəfəsində olan türk həyatının müsbət cəhətlərini, müsbət adamlarını göstərməməyi, bu həyatın ancaq mənfi tərəflərini qeyd etməyi Cavid üçün ciddi nöqsan sayırdı. O yazırdı ki, ―Hüseyn Cavidin bu dramı o zamankı Türkiyənin ancaq mənfi cəhətlərini əks etdirmişdir... Bəs qəzetlər nəşr edən, firqələr təşkil edən, həyatı yenidən qurmağa çalışan gənclər nərədədir? Əcəba Müəllif bunları görməmişmi? Ailə səadəti məsələlərinin həlli ilə məşğul olaraq müəllif özü də bu ailə intriqaları içərisinə düşmüş, o zamankı türk burjua ziyalılarının arasında olan ictimai-inqilabi hərəkətləri sezməmişdir‖. Bu tənqidi qeydlər tamamilə doğru idi. Lakin tənqidçi hissiyyata qapılaraq dramaturqa əsası olmayan səhvlər də isnad verirdi: ―Müəllif Avropa burjua mədəniyyətinin Türkiyə həyatına girməsinin əhəmiyyətini... böyük bir şübhə altına alır‖ 1 . Halbuki əsərdə belə bir meyl 1 Mustafa Quliyev. H.Cavidin ―Uçurum‖u, ―Maarif və mədəniyyət‖ məcmuəsi, 1926, № 12. 138
görünmürdü. Əksinə, burada ―Avropada işıq da var, zülmət də; orda səfahət də var, fəzilət də‖ fikri əsas idi. İkinci tərəfdən, məlumdur ki, XX əsrin əvvəllərindəki avropaçılıq, qərbçilik XIX əsrdəki qərbçilik qədər mütərəqqi bir ideya sayıla bilməzdi. Xüsusən Türkiyədə burjua inqilabı ərəfəsində və xalqa heç nə verməyən bu inqilab dövrundə ―Avropa burjua mədəniyyətinin Türkiyə həyatına girməsinin əhəmiyyətindən‖ danışmaq, bu fikri təbliğ etmək də mütərrəqqi bir iş sayıla bilməzdi. Tarix aydın göstərmişdi ki, birinci dünya müharibəsi zamanı Avropa burjua mədəniyyətinin türk hə- yatına girməsi yolunda çalışan müəyyən qrup burjua ruhlu türk gəncləri bu qanlı müharibəyə qoşulub uçuruma yuvarlandılar və türk xalqını böyük məhrumiyyətlərə düçar etdilər. Belə bir dövrdə Avropa burjua mədəniyyətinin Türkiyə üçün əhəmiyyətindən yazmaq, danışmaq lazım deyildi. ―Uçurum‖a əsasən düzgün təhlil verən tənqidçi bu cəhəti nəzərə almamışdı. 4. ―ĠBLĠS‖
―İblis‖ faciəsini Cavid birinci dünya müharibəsinin axırlarında — 1918-ci ildə yazmışdı. Bu həmin dövr idi ki, Rusiya müharibədən çıxmış, Rusiyada Böyük Oktyabr sosialist inqilabı qalib gəlmişdi. Almaniya-Avstriya bloku ağır məğlubiyyətə düçar olmuş, Türkiyə kapitulyasiyaya uğramış və faciənin bir yerində işarə edildiyi kimi, ―İstanbul ingilislərlə dolmuşdu‖. Demək, birinci dünya müharibəsinin törətdiyi fəlakətlər də, onun mürəkkəb nəticələri də tamamilə göz qaba- ğında idi. Bu nəticələrdən ən mühümü bu idi ki, imperialist cəbhəsi xeyli zəifləmiş, Rusiyada sosialist inqilabı qalib gəlmişdi. Əgər Cavid realist olsaydı, belə bir tarixi hadisə haqqında ondan tamamilə başqa ruhlu bir əsər gözləmək olardı. Amma Cavid romantik idi, ―İblis‖ də romantik bir faciə idi. Bu əsəri tam realist əsər adlandıranlar da olmuşdur. Doğrudur, hər hansı romantik əsərdə olduğu kimi, ―İblis‖də də 139
realist ünsürlər, hətta realist surətlər yox deyildi. Lakin bu xüsusiyyət əsərin realist üslubda yazıldığını sübut edə bilməzdi. Qətiyyətlə demək olar ki, Cavid əvvəldən axıra qədər romantik olmuş, əsərlərini də romantik üslubda yazmışdır. Konkret olaraq ―İblis‖ə gəlincə onun romantik bir faciə oldu- ğu göz qarşısındadır: Burada üz-üzə duran qüvvələr müharibəyə qoşulan qüvvələr, müxtəlif imperialist dövlətlər və onların nümayəndələri deyil, qardaşla qardaş, yoldaşla yoldaş, ərlə arvad və başqalarıdır. Şəfqət bacısı Rəna öz atasının qatilini axtarır. Bu qatil ibn Yəmindir. Rənaya aşiq olan iki qardaş — Arif və Vasif bir- birindən xəbərsiz ayrı-ayrılıqda qatili tapıb cəzalandırmaq və bununla Rənanın məhəbbətini qazanmaq istəyirlər. Arifin mehriban arvadı Xavər ərinin bu hərəkətinə, başqa birinə uymasına mane olmaq istərkən Arif sərxoş olduğu halda dəlicəsinə öz arvadını boğub öldürür. Nəhayət, qatil ibn Yəmin tapılıb, əsgəri bir qaçaq olan Elxan tərəfindən cəzalandırılır. Bir-birini tanımayan iki qardaş, ―iki məcnun‖ — Arif və Vasif Rənaya sahib olmaq üçün vuruşurlar. Arif uşaqlıqdan itirdiyi və illərlə həsrətini çəkdiyi qardaşı Vasifi öldürür. Təbiidir ki, bu hadisələrdə birinci dünya müharibəsinin real təsvirini axtarmaq artıq zəhmət olardı. İkinci tərəfdən, bu faciədə biz müharibə törədənləri və imperialist müharibəsinə qarşı duran həqiqi, real tarixi qüvvələri də görmürük. Burada qarşılaşdırılan qüvvələr əsasən şairi yaradıcılığının ilk dövr- lərindən düşündürən iki zidd ideyadan ibarət idi: birincisi:
Yaşamaq istəyirmisən, çarpış, Hərbə qoş, həp vuruş, ya əz, ya əzil — — deyən müharibə ideyası, ikincisi isə:
Bir fəzilətsə öldürüb ölmək, Canavar bizdən əşrəf olsa gərək — Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|