Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MƏFKURƏVĠ TƏRƏDDÜD ĠLLƏRĠ 1. ―PEYĞƏMBƏR‖ VƏ DĠNĠ MODERNĠZƏ ETMƏK CƏHDLƏRĠ
- M e h d i .
161
xitab edib: ―yaşamaq istəyirsənsə, acizlikdən, zəiflikdən xilas olmalısan‖ — fikrini irəli sürür və Cavid kimi, deyirdilər ki:
Yetişər, haydı zə’fi, iczi burax! Qan, alov püskürən mühitinə bax! Kim yatıb qalsa, bil ki, qeyb edəcək, Ayaq altında məhv olub gedəcək. Çox əzildin, yetər, ər oğlu, ər ol! Çırpınıb çareyi-xilas ara, bul! 1
Yaxud:
Çalış həp qalib ol, mərd ol! Bu aydın bir həqiqətdir. Cahan bir nazənin dilbər Ki yalnız mərdə qismətdir. 2
Həyat mübarizəsi məsələsində mütərəqqi romantiklərin məzlumları, haqqı, ədaləti müdafiə etmələri və qaranlığın, əsarətin mənfur qüvvələrinə qarşı çıxmaları onları inqilabçı demokratların görüşlərinə yaxınlaşdırırdı. Bununla bərabər, başqa məsələlərdə olduğu kimi, bu məsələdə də onlar prinsip etibarı ilə çox zaman inqilabçı demokratlardan ayrılır, tə- rəddüd edir, bir-birinə zidd fikirlər irəli sürürdülər. Onlar bir tərəfdən:
Qəsvətli, sisli hər gecədən bir günəş doğur, Hürriyyət oylə nazlı bir afət ki pək vüqur, Qan axmadıqca kimsəyə gülməz o işvəkar, 3 —
— deyə məzlumları azadlıq, hüquq uğrunda şərəfli mü-
1 H.Cavid. ―Haqqını sən mübarizə ilə alarsan, yaxud həqiqi bir insanpərvərin ümumi zəiflərə xitabı‖, ―Bakı ətrafı fəhlə, əsgər və matros şurasının əxbarı‖, 1918, № 1-2. 2 Yenə orada. 3
H.Cavid. ―Bahar şəbnəmləri‖, Bakı, 1917, səh. 40.
162
barizələrə çağırır, digər tərəfdən də:
İnanma, aciz üçün yox hüquq, inanma, xeyr, Cahanda həq də, həqiqət də həpsi qüvvətdir, 1 — — deyirdilər. Yaxud onlar:
Həmişə acizi qalib zəlilü zar edəcək, Qəvi zəifi zəbunü səfilü xar edəcək. Cidalgahi-fənadə yazıq... fəqirlərə. Yazıq... günah... şu məhkum olan əsirlərə 2 — — deyə ümidsizliyə düşür, dünyada guya həmişə zorun, şərin qalib gələcəyini iddia edirdilər.
Beləliklə, haqqında bəhs etdiyimiz dövrdə ―həyat mübarizəsi‖ məsələsində bir-birinə zidd, bir-birini inkar edən iki anlayış var idi. Birincilər, tərəqqipərvərlər həyat mübarizəsinin zərurətindən danışanda məzlumların zalımlara, məhkumların hakimlərə, xalqların burjuaziyaya, kapitalizmə, imperializmə qarşı mübarizəsini nəzərdə tuturdular; ikincilər, mürtəcelər isə zalımların məzlumlara, hakim millətlərin məhkum millətlərə qarşı hücumunu, irqçilik, millətçilik mübarizəsini nəzərdə tuturdular. H.Cavid həyat mübarizəsi məsələsini əsasən idealistcəsinə anladığına baxmayaraq, bir çox hallarda tərəddüd edərək axırda bu məsələdə birincilərə yaxınlaşırdı.
* * * 1919-cu il və 1920-ci ilin ilk ayları Azərbaycanda müsavat ağalığının qızğın dövrü idi. Cavid müsavatla hesablaşmadı,
1 Yenə orada. 2 M. H a d i. ―Füyuzat‖, 1907, № 18. 163
müsavatı saymadı. O, bəylər, xanlar, milyonerlər hökumətinin nə lehinə, nə də əleyhinə heç nə yazmadı, bu ağır dövrü dərin sükutla qarşıladı. Məlumdur ki, bu dövr, eyni zamanda, müsavat quruluşu əleyhinə və Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti uğrunda mübarizə illəri idi. Ölkəni fəhlə hərəkatı, kəndli üsyanları bürümüşdü. Məfkurə sahəsində qızğın mübarizələr gedirdi. Azərbaycanın ən qabaqcıl ziyalıları, yazıçılarının bir çoxu bu mübarizəyə qoşulub, məfkurə sahəsində əksinqilabla çarpışırdı. Cavid bu illərdə fəhlə mətbuatında bəzi mütərəqqi şeirlər nəşr etdirdiyinə baxmayaraq, əsasən, müasirləri olan qabaqcıl ziyalılar cəbhəsindən, inqilab cəbhəsindən də uzaq idi. Şair həmin illərdə Cənubi Azərbaycanda gedən inqilabi hərəkata, Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin başçılıq etdiyi demokratik hərəkata da münasibətini aydın bildirmirdi. Halbuki bütün bun- lar hamısı nəinki yazıçı və ədibləri, mühərrirləri, bütünlüklə xalqı məşğul edən mühüm ictimai-siyasi məsələlər idi. Bütün bunlar vətənin ağır günlərində H.Cavidin tərəddüd etdiyini, ciddi məfkurə böhranı keçirdiyini göstərirdi. Azərbaycanın azadlıq və istiqlaliyyət üçün yeni yollar axtardığı, ölkənin hər iki tərəfində xalqın demokratiya uğrunda, müstəqil Azərbaycan uğrunda qan axıtdığı, xüsusən Şimali Azərbaycanda fəhlə və kəndlilərin sosialist inqilabının qələbəsi uğrunda mübarizə apardığı bir dövrdə Cavidin susması onun bağışlanılmaz nöqsanı, zəifliyi və dünyagörüşünün məhdudluğu əlaməti idi.
164
ÜÇÜNCÜ FƏSİL
1. ―PEYĞƏMBƏR‖ VƏ DĠNĠ MODERNĠZƏ ETMƏK CƏHDLƏRĠ 1920-ci ildə Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti quruldu. Ölkənin maddi və mədəni inkişafı üçün geniş imkanlar yaradıldı. Bütün qabaqcıl yazıçılar yeni həyat uğrunda, mədəni inqilab uğrunda mübarizəyə qoşuldular. Lakin Cavid 20-26-cı illər arasında yeni həyatdan yazmadı; o, bir-birinin dalınca tarixi keçmişə dair əsərlər yazıb Topal Teymuru və islam pey- ğəmbərini idealizə etdi, onda müasir həyatdan və siyasətdən uzaqlaşmaq meyli qüvvətləndi. Bunun səbəblərini və sonrakı illərdə Cavid yaradıcılığında əmələ gəlmiş dönüşlə bu tərəddüd arasındakı dialektik əlaqəni düzgün və həqiqətə uyğun bir şəkildə izah etmək lazımdır. Hələ 25 il bundan qabaq H.Mehdi yazırdı ki, ―biz onun — Cavidin müasir varlığımızdan uzaqlaşmasını inqilaba zidd bir cəbhə tutması ilə deyil, bəlkə bu inqilabın mürəkkəbliyi və Cavid tərəfindən çox çətinliklə qavranılması ilə, çətin anlaşılması ilə izah edirik‖ 1
. Cavidin proletar inqilabına münasibəti haqqında bu fikir tamamilə düzgün, həqiqətə uy- ğun idi. Xüsusən 20-26-cı illər Cavid üçün məfkurəvi tərəddüd dövrü idi ki, bu da onun proletar inqilabının əsas qayəsini aydın dərk edə bilməməsindən irəli gəlirdi. Əlbəttə, burada başqa səbəblər də yox deyildi. Məlumdur ki, 20-26-cı illər Azərbaycan sovet ədəbiyya- tının ilk təşəkkül dövrü idi. Yeni ədəbi nəsil hələ yetişməmişdi, köhnə təcrübəli yazıçılardan proletar inqilabının böyük mənasını aydın dərk edən Süleyman Sani Axundov, M.S.Ordubadi, Cəlil Məmmədquluzadə,
1
Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|