Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazırliyi Azərbaycan Respublikiası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti.

30 
 
 
ġəkil-16.Qaramal  dərisininölçülməsi.  ġəkil-17.  Fiziki-mexaniki  sinaq  üçün  nümunənin  götürülmə 
sxemi. 
             Kənd Təsərrüfatı heyvanların fərdi inkişafı (Ontogenez ). 
Heyvanların  fərdi  inkiĢafı-Ontogenez  iki  yunan  sözlərinin  (ontoz  və  genesis)  birləĢməsindən 
əmələ gəlməklə heyvan orqanozmində hüceyrənin yarandığı  andan ölənədək həyatın müxtəlif 
mərhələlərində  qanuna  uyğun  ardıcıllıqlarla  gedən  fərdi  inkiĢaf  prosesini  göstərir.  Bütün  növ 
kənd təsərrüfatı heyvanların fərdi inkiĢafı  ( ontogenez)  prosesini iki dövrə ayrılır: a) ana bətni 
(embrion dövrü ), b) ana bətnindən sonrakı dövür (postembrional dövür ). 
 Fərdi  inkiĢafın  ana  bətnində  gedən  dövrünün  özü  3  mərhələyə  ayrılır.1)  RüĢeym  dövrü-
mayalanmadan  baĢlayaraq  dölün  formalaĢmasının  əsasını  qoyulmasınadək  davam  edir. 
Mayalanmadan  sonra  erkək  və  diĢi  cinsiyyət  hüceyrəsinin  birləĢməsində  rüĢeyim  əmələ  gəlir 
ki,o  da  sonrakı  ilk  4  gün  müddətində  (96  saat)  yumurtalıq  borusu  ilə  balalığa  doğru  hərəkət 
edir,  sonra  balalığa  daxil  olur  və  8-9  gün  müddətində  o,  balalıq  mayesində  sərbəst  üzür.  Bu 
müddətdə  rüĢeyim  yumurta  hüceyrəsindəki  ehtiyyat  yumurtalıq  və  balalıqdakı  qida  maddələr 
hesabına  qidalanır.  Göstərilən  vaxtdan  sonra  cift  əmələ  gəlir  və  qidalanma  onun  vaistəsi  ilə 
həyata keçir (Van Demark). Ana bətnində olan dövür isə -a) rüĢeyim dövrü –qaramalda 35 gün, 
qoyunda 30 gün, donuzda 25 gün çəkir. b) ilkin bala dövrü qaramalda 25-26 gün, qoyunda 17-
18  gün,  donuzda  12-17  gün  çəkir.v)  bala  dövrü  –qaramalda  210  gün,  qoyunda  100-105  gün, 
donuzda 80-85 gün davam edir. Ana bətnindən sonrakı dövür (postembrional dövür ) 5-fazaya 
bölünür.1- yeni doğulmuĢ, 2-südəmər, 3-cinsiyyət yetiĢkənlik, 4-fizioloji yetiĢkənlik, 5-qocalıq. 
Döl (bala) dövrü  –  embrion  dövrünün sonundan  bala doğulana qədər davam  edir.  Bu dövrün 
əvvəlindən  baĢlayaraq  ana  bətnində  balanın  orqanlarının  forması  və  fəaliyyəti  sərbəstləĢır, 
embrionun kütləsi get-gedə artır, orqanlar böyüyür, ölçüləri artır, Bala fərdi və cinsi keyfiyyət 
kəsb edir. 
       Döl dövründə balanın inkiĢafı və böyüməsi daha sürətlə gedir. Məsələn: qaramalda 2.5-4,0 
kq olduğu halda 7-ci ayda 10 kq, 8-9 -cu ayında 17-40 kq-a çatır. Məhz bu sonuncu aylarda ana 
bətnində  inkiĢaf  edən  balanın  zülallara  aminturĢulara,  vitaminlərə,  mikroelementlərə 
,mineralmaddələrə olan təlabatı artırır.  Bütün  tələbat  ana orqanizimi  tərəfindən ödənilir .Odur 
ki, boğazlıq dövrün sonu ana orqanizmin çox böyük enerji sərfi hesabına baĢa çatır. Bu dövür 

---

31 
 
qaramal  və  camıĢlarda  220-240,  qoyunlarda  100-105,  donuzlarda  80-85  gün  çəkir  fərdi 
inkiĢafın qanuna uyğun getməsini öyrənən prosesə orqanogener deyilir.Bu porosesdə orqanların 
əmələ  gəlmə  prosesı  genıĢ  əhatə  edilir.  Hər  bir  orqanın  yaranma  forması  və  funksiyasını 
inkiĢafda-morfogenez təyini ilə proses aparılır. 
 Ontogenez  biogenetik  qanunu  hər  bir  heyvan  cinsi  öz  fərdi  inkiĢaf  prosesini  təyin  olunmuĢ 
genetik  proqram  əsasında  yerinə  yetirilir.  Hər  bir  fərdin  ontogenez  xüsusiyyətləri  biogenetik 
qanuna –Müller-Hegel əcdadı forma gücünə tabe olunur. 
 Balanın  ana  bətnində  olma  dövrü  embrional  dövr  və  ya  embriogener  adlandırılır.  Bala  
doğulduqdan  sonra  yeni  dövr  baĢlanır  və  bu  postembrional  dövr  adlanır.  1)  yeni  doğum 
(körpəlik) dövrü. 2) süd dövrü. 3) cinsiyyət yetiĢgənlik dövrü. 4)  yetinlik (funksional fəaliyyət) 
dövrü. 5) qocalma dövrü. 
 
Yeni doğulma dövü, doğumun birinci günündən sonrakı dövrün 15-21 –ci gününü əhatə 
edir. Bu dövür heyvanın ağ ciyərlə nəfəs alma,  həzmin, orqanizmin istilik tənzimləmə və baĢqa 
fəaliyyətlərinin  baĢlanılması, onun xarici mühütə uyğunlaĢması ilə səciyyələnir. Süd dövrü və 
ya südəmər dövrü, bütün növ heyvanlarda  yeni doğulma (körpənin erkən doğulma) dövrünün 
sonunda anadan  ayrılanadək və  ya baĢqa sözlə desək süd  əmizdirmənin  kəsilməsindən  yaxud 
yem payından südün çıxarılmasınadək davam edir. 
Cinsiyyət  yetiĢgənlik  dövrü.  Orqanizimdə  gövdə  qruluĢunun  fərdi  və  cinsi  xüsusiyyətlərinin 
sürətlə  formalaĢması,  endokrin  sistemi  vəzilərinin  təsiriilə  orqanizimdə  gedən  dəyiĢikliklərlə, 
törəmə (çoxalma) orqanlarının inkiĢafının baĢa çatması ilə səciyyələnir. Yetginlik (funksional 
fəaliyyət)  dövrüilə  cütləĢmə  və  ya  mayalanma  dövründən  baĢlayaraq  ümumi  qocalmanın 
niĢanələrinin  nəzərə  çarpdığı  vaxta  qədər  davam  edir.  Bu  dövr  bütün  növ,  kənd  təsərrüfatı 
heyvanlarında yüksək cinsiyyət fəaliyyəti və məhsuldarlıq xüsusiyyəti ilə səciyyələnir. 
 
Qocalma dövrü, tədricən heyvanın cinsiyyət, doğub törəmə qabiliyyətinin zəyifləməsi, 
sonralar  isə  sönməyə  meyillənməsi,  məhsuldarlığın  azalması,    disimilyasiya  prosesinin 
assimliyasiya  üzərində  üstünlüyü  ilə  səciyyələnir.  Bu  xüsusiyyətlərə  görə  heyvanların 
təsərrüfat,  istifadəlik  müddəti  müxtəlif  növ  heyvanlarda  fərqlidir.  Fillərdə,  150  il  -  40  il. 
Atlarda  35  il  və  20  il.  Qaramal  və  camıĢlarda  25-30  və  8-10  il.  Dəvələrdə  25-30  il  və  20  il. 
Donuzlarda 10 il və 3-7 il. Qoyunlarda 12 il və 5-8 il. 
 
Ontogenez heyvanların embrinal və postembrinal dövürlərini əhatə etməklə mahiyyətcə 
orqanizmin  böyümə  və  inkiĢaf  prosesini  də  əks  etdirir.  Böyümə  və  inkiĢaf  biri  digəriilə  sıx 
əlaqədar olmaqla, keyfiyyətcə müxtəlif prosesləri göstərir. ĠnkiĢaf, heyvanlarda rüĢeym əmələ 
gəlməsindən  sonra  irsi  və  xarici  mühit  amillərinin  təsiriilə  yaĢla  əlaqədar  gedən  kəmiyyət  və 
keyfiyyət  dəyiĢiklərin  məzmunu  kimi  baĢa  düĢülür.  Böyümə,  hüceyrələrin  böyüməsi, 
(qocalması)  onların  kütlələrinin,  həcminin,  hüceyrəarası  maddənin  artması,  bunların 
nəticəsində  ayrı-ayrı  orqanların,  toxumaların  beləliklə  orqanizmin  özünün  canlı  kütləsinin  və 
bədən ölçülərinin artması sayəsində orqanizmin morfo-fizioloji fəaliyyətində baĢ verən normal 
dəyiĢikliklər baĢa düĢür. 
 
Böyümə, inkiĢaf birlikdə fərdi inkiĢafı ontogenezi təĢkil edir. Elmə ontogenezin üç tipi, 
sürfə, yumurtadan bala əmələ gəlməsi və balanın ana bətnində formalaĢması tipləri mövcuddur. 

---