32
ĠnkiĢaf prosesində orqanizimdə
assimiluasiya, disimilyasiya və differensasiya baĢ verir.
Toxumalar, orqanlar və onların sistemi formalaĢır.
Differensasiya, inkiĢaf prosesində xüsusi keyfiyyət kəsb edən orqan, toxuma və
hüceyrələr arasında baĢ verən biokimyəvi, marfoloji və funksional fərqlərlə səciyələnir və
embrion dövründə intensiv Ģəkildə gedir. Sonra isə sönməyə, yavaĢımağa baĢlayır və bu
yavaĢımada hüceyrə, orqan və toxumalarda müxtəlif sürətlə baĢ verir. Sonrakı mərhələdə isə
hormanlar və sinir sisteminin köməkliyi ilə ayrı-ayrı orqanların fəaliyyəti arasında uzlaĢma,
nizamlanma gedir, birlik yaranır ki, bunada
inteqrasiya deyilir. Məsələn: Ġnteqrasiya sayəsində
bütün orqanlar arasında fəaliyyətcə ahəngdarlıq yaranır və bunun da nəticəsində orqanizm
özünü xarici mühüt Ģəraitinə uyğunlaĢdırır. Ontogenezdə
cinsiyyət orqan, toxuma və
hüceyrələrin differensasiyasının güclənməsi, böyümə sürətinin aĢağı düĢməsi ilə müĢaiyət
olunduğu halda, cinsiyyət üzvlərin isə sürətlə böyümə orqanizmin inkiĢafının ləngiməsilə bağlı
olur. Bir sıra hallarda isə böyümə və inkiĢaf eyni vaxtda intensivləĢir. Və ya əksinə əlveriĢli
Ģəraitdə böyümə və inkiĢaf proseslərinin depresiyası baĢ verir.
Bütün kənd təsərrüfatı heyvanların fərdi inkiĢafı ontogenezi üçün aĢağıdakı genetik,
biokimyəvi, marfoloji və fizioloji qanunauyğunluqlar səciyyəvidir.
Ontogenezin əsas qanunauyğunluqları, fərdi inkiĢafın ümumi qanunauyğunluqları;
bərabərsizlik,
dövürlük
və
inkiĢafın
ritmliyidir.
Heyvanların
böyüməsini
bu
qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi müəyyən edilmiĢdir ki, ontogenezde böyümə sürəti qeyri
bərabər Ģəkildə dəyiĢir. Belə ki, böyümə dövründə canlı kütlənin artması əvvəlcə ləng gedir,
sonra sürətlənir və böyümənin sonunda yenidən yavaĢıyır.
Böyümə və inkiĢafın bərabərsizliyi, böyüməkdə olan orqanizmdə baĢ verən kəmiyyət
dəyiĢiklərini öyrəndikdə yaĢla əlaqədar olaraq böyümə sürətinin və çəki artımının qeyri bərabər
sürətlə dəyiĢməsi nəzərə çarpır. Q. ġmitin , A. Ağabəylinin tətqiqatlarının nəticəsi göstərir ki,
buzov və
kəlçə embrionu öz çəkisini ilkin çəkiyə nisbətən birinci ayda 600 dəfə, ikinci ayda
43,3 dəfə, altıncı ayda 2,5 dəfə, doqquzuncu ayda 1,4 dəfə artırmıĢdır. Tətqiqatlarda
müəyyənləĢdirilmiĢir ki, cavanlara gövdənin ümumi kütləsinin artması muxtəlif yaĢ
dövrlərində
qeyri bərabər gedir.
Gövdənin böyümə və inkiĢafındakı qeyribərabərlik özünü müxtəlif dövrlərdə ayrı-ayrı
orqanlarda da göstərir. Ayrı-ayrı orqan və toxumaların böyüməsi öz aralarında və onların
orqanizmin ümumilikdə böyüməsilə müqayisə etdikdə böyümənin qeyri bərabərliyi daha aydın
nəzərə çarpır. Heyvanların böyüməsinin bərabərsizliyi üzrə tətqiqatlar, Rusiya zootexnika
elminin banilərindən N. R. Çirvinski tərəfindən aparılmıĢdır. O müəyyən etmiĢdir ki,
qoyunların skletinin ayrı-ayrı sümükləri müxtəlif sürətlə böyüyür. Beləki doğumdan sonrakı
dövrdə qabırğalar bilək sümüyünə nisbətən 5 dəfə artıq sürətlə böyüyür.
Göründüyü kimi periferik skletin sümükləri (çiyin, bud, baldır, dirsək) doğulduqdan
sonrakı dövrdə, ox skleti sümüklərinə, fəqərələrə, qabırğaya, döĢ sümüyünə nisbətən ləng
böyüyür.
V. Ektova görə postembrional dövrün 18 ayı ərzində qaramalda sümüklərin böyümə
əmsalı orta hesabda 18,3% olduğu halda, bu göstərici ox skleti üzrə 21,99% ətraf priferik skleti
sümükləri üzrə 16,99% olmuĢdur.
33
A. Maliqanova görə embironal və postembrional dövrlərdə dəri, əzələ sürətlə, beyin isə
lənd artır. Xayalar ana bətnində ləng postembrional dövrdə sürətlə böyüyür.
A. N. Severtsev göstərir ki, ayrı-ayrı orqan və sistemləri böyüməsi, qeyri, müntəzimliyi
qanuna tabe olması onların müxtəlif rüĢeym qatlarından, yəni ektoderma və mezodermadan
əmələ gəlməsi ilə əlaqədardır. Yəni bu rüĢeym qatları müxtəlif vaxtlarda əmələ gəlir və
formalaĢır.
3.Kənd təsərrüfatı heyvanlarının fərdi inkişaf dövrün müxtəlifliyi və uzun ömürlülüyü.
Heyvanlar növündən və fərdi xüsusiyyətindən asılı olaraq müxtəli ömür uzunluğuna
məxsusdurlar. Məsələn: elə balıqlar var ki, (erkəklər ) 2-3 il yaĢayır. Ancaq ġuka, Lasos 100-
200 il yaĢaya bilirlər. Cəmən qurbağaları16, Jaba 35 il, timsah və tısbağalar 300 ilə qədər
yaĢayırlar. Bir çox quĢ növləri (bülbül, göyərçin, skvorsı, Ģeqlı) 15-50 il, bir çoxları 100-170
(popuqay, sokol ) ilə kimi yaĢayırlar. ƏhliləĢmiĢ ev qazları 100 ilə kimi yaĢamıĢlar. Ġnəklər 20-
25 il, At- 50 il, fil 100 ilə qədər yaĢayır. Məsələn: Almaniyada ən yaĢlı inək 40 il yaĢamıĢ və 37
il süd vermiĢdir. Digər bir inək 34 il yaĢamıĢ və 29 il ondan süd sağılmıĢdır. PolĢada Siva adlı
inək 35 bala vermiĢ və hamısıda erkək fərd olmuĢ və ən axırıncı sağımında 2700 kq süd
vermiĢdir.
Müxtəlif kənd təsərüfatı heyvanları embrionun böyüməsinə, istifadə olunma yaĢına və
canlı kütlə göstəricilərinə görə bir-birindən fərqlənirlər.( Cədvəl -3)
Müxtəlif növlərin ontogenez göstəriciləri.Cədvəl-3.
S\N Heyvanların növü
Ömrü ,illə
Embrional
dövri, gün
Böyümə
,il
YaĢlı dövürdə
canlı kütləsi,
kq.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Fil
Dəvə
At
Ġribuynuzlu
qaramal
Donuz
Qoyun
Ġt
PiĢik
DovĢan
CamıĢ
150
25
35
30
11
12
11
9,5
7
35
650
390
340
285
120
154
62
60
30
305
40
6
5
4
2
1,5
2
1,5
1
7
3000
600
500
450
300
60-70
15-20
3,5
4-6
550