təmamilə hazır mohsulun qiymotinə daxildir və onların rcallaş-
ması zamanı. BU kateqoriyaya lıəmçinin başa çatmamış istehsa-
lat, satılmamış hazır məhsui, dövlət maddi ehtiyyatlan aiddir.
Q iy m ə tlilə r.
MİS-də qeyri maddi ıstehsalat aktivlərində baxı-
lan dəyəriərə əsasən vaxt ərzində dəyərın qorunması moqsodi iio
əidə olunan uzunmüddətli istifadənin bahait mailar aiddir. Onlar
bir qayda olaraq uzun müddət ərzində korianmır, istehsalat və to-
ləbat üçün istfıadə olunmur, oniarın dəyəri isə qiymətlərin ümu-
mi dəyərinə nisbətdə artır. Bununia əlaqədar qiynıatlilər aktivlə-
rin aynca kateqoriyası kimi baxılır.
Qyimətlilərə aiddir: qiymətli metailar (qızıl, gümüş, platin vo
platin qrupuna aid olan metallar); xam və emal olunmuş şəkiidə
qiymətli daşlar (aimazlar, rubinlər, zümrüdlər, sapfirlər və s.), be-
lə metallardan hazırlanmış zinət əşyaları, incəsənət əsəriən, an-
tikvariat.
Qeyri maddi qeyri istehsal aktivləri, qeyd edildıyı kimi - isteh-
saiat fəaİiyyətinin nəticəsi oimayan aktiviərdir. Oniar ya təbiətdə
möveüddür, ya hüquqi və ya uçot hərəkətİərinin nəticosidir va
müvafıq oİaraq maddi qeyri istehsal aktivlorə və qeri maddi qeyri
istehsal aktiviərə böiünür.
M a d d i q e ri istehsal a k tiv lə r i.
Onlar istehsalat fəaiiyyətinın
nəticəsi oimayan kəşf ediimiş və iqtisadi dövrünə daxiİ edilən tə-
bii ehtiyyatlar şəkiindədir. (Dalıa ətraflı onlar sonraki paraqrafda
baxılacaqdır.)
Q e y ri m a d d i q e y ri istehsal a k tiv lə ri.
Bu istehsalatdan konar
hüquqi və uçot hərəkətləri nəticəsində yaradıİmış aktiviərdir.
Onlara bu və ya digər fəaliyyət növü ilə məşğul olmaq iiçiin hü-
quq verən və bunu sahıbin icazəsi olmadan digər quruııılara qada-
ğan edən müxtəiif növ sənədlər daxildir. İnformasiya-industriai
cəmiyyətə keçid şərtlərində qeyri maddi aktıvlər və iqtisadi
in k i-
şafda əsas rolu oyanayan intellektuaİ məhsullarının roiu artır.
Əqli məhsullar (aktivlər) insanın yaradıcılıq fəaiiyyətinin nəti-
cəsidir. Onlara patentlər, lisenzıyalar, ixtiraiar, eimi kəşf,
nou-xau, tədqiqat, konstruktor və iayihə işiərinin nəticələri, di-
zayna hüquqlar və s. aiddir.
İstehsalçıların istehlakçılarla və işgüzar əməkdaşlarla qarşıhqh
əlaqələri ilə bağlı olan vacıb aktivlər bazar aktivləridir: işgüzar re-
patııasiyanın və işgüzar əlaqələrin şərti dəyərL korporatıv və tıca-
rət markalan, xidmət markaları, prcstij, ahcılanıı bağhhğı, françay-
zinq və lisenziya razılaşmalan, monopol lıüquq və ımtıyazlan, tor-
paq sahələrindən və təbii ehtiyyatlardan istifadə hüququ.
Kontraqentlərlə bağlı olan bazar aktivləri istehlakçılan və di-
gər kontragentləri xidmətlərə və müəssisələrlə işgüzar əlaqələ-
rin davam etdirilməsınə stimullaşdınr.
Qeyri maddi istehsal olunmamış aktivlər ÜDM ölçüsünə bö-
yük təsir göstərir, elmi tədqiqatlara və işləmələrə, patentlərin, li-
senziyalann əldə olunmasına, marketinq, reklama və s. xərclər is-
tehsalat tutulmalannda daha böyük tutduğu çəki tutur.
İntellektual məhsullar bir tərəfdən ticarət obyekıi olan mallar
kimi çıxış edir, digər tərəfdən onların bir çox növü istehsalat pro-
seslərinin yenidən qurulması və inkişafı güclü amilləridir. İntcl-
lektual məhsul elmi-texniki və iqtisadi proqresin apancı amili ol-
muşdur. Bu sahədə onların müasir siyasəti ilk növbədə fırma da-
xili və milli innovasiya bazasmın inkışafına əsaslanır.
Maliyyə aktivləri - digər iqtisadi vahidlərin maliyyə öhədlik-
lərinə olan aktivlərdir. Maliyyə tələbləri təsərrüfat subyektləri
arasında müqavilə münasibətləri bazasında yaranır, onlardan biri
borcludur, digəri isə kreditordur (sərmayədar). Onlar müxtəlif
formalarda mövcüd olur, buda maliyyə aktivlənnin çoxluğunu
yaradır.
Sahibdarlann əllərində borc verilən vasitələrin olması onlara
gəlir əldə edilməsi hüququ verir. Beləliklə kreditor-ölkələr ÜDM
bir hissəsini paylaşdırmaq imkanlarını əldə edir və ıstifadə cdir.
İqtisadiyyatm strukturunun dəyişməsi ölkənin iqtisadi potensi-
alının ümumi səviyyəsinin artması iiə bağhdır. Yeni texnologiya-
ya əsaslanan xidmət sahələri və həyat səviyyəsinin ümumi artımı
xidmətlərə və onları təmin edən texnologiyaları iqtisadi inkişafııı
güclü lokomotivinə çevirir. İstehsalatın tez inkişafı və informasi-
ya texnologiyalannın daimi yenilənməsinə görə onlar istehsalatın
və tələbatın apancı mallan və xidmətlərinə çevrilır. Son məhsu-
lun və xıdmətlərın həcminin artımı aralıq mallarm və xidmətlərın
həcmıni təsdiq edir.
Bu proseslər nəticəsində ÜDM istehsalatm ümumi həcmindo
ənənəvi sahələrin - sənayenın, tikintinin payı azalmışdır və yeni
fəaliyyət növləri üçün artmışdır. “Digər sahələr” paymda əhə-
miyyətli fərq diqqəti cəlb edır, onun tərkibinə təhsıl, səhiyyə,
mədəniyyət, elm tutumlu istehsalatlarm inkişafı ila bağlı xidmət-
lor, maliyyə, bank tərkibləri daxildir.
17.3. Təbii ehtiyyatlar
Təbii kapital qismində milli sərvətin tərkibmə bütün növ təbiı
ehtiyyatların hasil olunan, həmçinin hasil olunmayan ehtiyyatlar
aiddir. Bura torpaq, faydalı qazmtıİar, təbii bıoloji və yeraltı su re-
sursları aiddir. Torpaq və digər təbii ehtiyyatlar təbii obyektlər
kimi məhdud sayda mövcüddür. Buna görə onlann bu və ya digər
ölkədə olması həmin ölkələrin milli sərvətinin əhomiyyətli ele-
mentidir. Bununla bərabər yeni yataqlar yararnr, əvəzləyıcilər ya-
ranır, ehtiyyatların istifadəsinin effektivliyi artır.
Təbii ehtiyyatlar bazar qiyməti ilə qiymətləndirilir. Azərbay-
can praktikasında plan iqtisadiyyatmm dövründə onlar yalnız na-
tural cəhətdən qiymətləndirilirdi. Onların bazar iqtisadi dövriy-
yəsino cəlb olunması onların baza dəyərinə keçidı nəzərdə tutur.
Onların istehsalat fəaliyyətinə cəlb olunması, müəyyən xərclori
nozərdə tutur.
Zəngin təbii ehtiyyatlann olması şərtsiz ki, əhəmiyyətli pozitiv
inkişaf amilidir. Onlar ölkədə iqtisadi vəziyyətə və əməyin bölün-
məsində böyük çəkiyə malikdir. Zəngin təbii ehtiyyatlarh ölkələ-
rin sırasma Azərbaycan, Rusiya, ABŞ və bir sıra digər ölkələr aid-
dir. Bir çox ölkələrdə, məsələn Birləşmiş Ərəb Ərnirlıyiııdə, Ku-
veytdə, Səudiyə Ərəbistanmda onlar milli varhğın əsas hissəsidir,
Bu planda iki halı nəzərə almaq Iazımdır. Faydalı qazmtıların
ehtiyyatları əhənıiyyətli olur, İakin iqtisadi inkişafın həll edıci
elementi deyil. Bır çox inkişaf etmiş ölkələrin iqtisadi üstünlüyü
oııların öz ərazisində faydalı qazıntılarm kasıbhğı şəraitində, Ya-
Yüklə Dostları ilə paylaş: |