Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

Ölkənin  və  onun  rezidentlərinin  milli  sərvəti  öziinün  müstəqiİ 
iqtisadı  ərazısində  və  digər  ölkələrin  iqtisadi  ərazısində  bölüno 
bilər.
Əhalinin  şəxsi  əmlakı  ayrıca  hesablanır.  Onun  tərkıbinə  yaşa- 
yış  və  qeyri  istehsal  tipliləri,  uzunmüddətli  istifadə  üçün  məişət 
malları  və  istehlak  təyinatlı  ehtiyyatlar  daxildir.  Onlara  avtomo- 
billər,  soyuducular,  paltar yuyan maşmlar,  televizorlar,  kompüter- 
lər  və  ev təsərrüfatlarmda  olan digər maddi  aktivlər  aiddir.  Onla- 
rın  ayrıca qrupa daxil edilməsi onunla əlaqəlidir ki,  miili kapitaiın 
kateqoriyası  iqtisadi  obyektlərin  birləşməsi  kimi  miiii  sərvətın 
anlayışı  ilə bağlıdır.
Ölkənin milli  sərvətinin  müəyyən  edilməsi  məqsədt  iiə  aktıv 
və  passivlərin  balansı  tərtib  oiunur.  Burada  ölkənin  qeyri  maddi 
və  maddi  dəyərləri,  onların  müəyyən  tarixə  maliyyə  öhdəiikləri 
əks  olunur.
Milii  sərvətin  olması  və  istifadəsinin  effektivliyi  ÜDM  istehsa- 
lınm  Öiçüsünü  ürnumilikdə  və  ölkənin  hər  bir  şəxsinin  hesabında 
müəyyən edir.  BMT nəzarəti  altmda keçirilən beynəlxaiq müqayi- 
səlor məiumatlanna əsasən  inkişaf etmiş ölkələr hər bir nəfər üçün 
ÜDM  istehsalında digər Ölkələri qabaqlamışdır (cədvəl 5.1.).
Cədvəl 5.1.
Bəzi  ölkələrdə əhali başına  ÜDM  istelısalı
Ölkə
2008-ci ildə ABŞ-a  %  nisbətində
Almaniya
71
Hollandiya
79 
!
Danimarka
81
Yaponiya
74
Macarıstan
38
■
1 
Mcksika
26
; 
Polşa
29
Portuqaliya
'  ..... ...............  
“I
51 
;
Türkiyə
18
Rusiya 
|
22

---

Hor  bır  adama  düşən  ÜDM  istehsah  səvıyyəsmə  görə  Rusıya 
ABŞ-dan  4,5  dəfə,  Almaniya  və  Yaponıyadan  3  ədfədən  çox  geri 
qalır.  Mallann  və  xidmətlənn  ıstehsalı  səvıyyəsində  fərqlor  obyek- 
tiv proseslərin nəticəsidir. XX əsrin sonunda biliklərm yığılması, ye- 
ru  texnologivalann  hazırlanması  və  onlann  geniş  yayılması  nəticə- 
sində,  informasiya-sənaye cəmiyyətinin formalaşması başlamışdır.
İnsanm  həyatında  kardinal  dəyışiklər  baş  vermişdir.  İnkişaf 
edən  yeni  cəmiyyət  özünün  tarixi  sələflərindən  fərqlənir.  Bu  el- 
min və  effektiv  texnologiyalann  inkişafına,  insan  kapitalmın  yeni 
keyfıyyətinə,  cəmiyyətin  sosial  struktıırunun  dəyişməsi,  idarəet- 
mənin daha yüksək səviyyəsində,  ehtiyyatların daha  ehtıyyatlı  is- 
tifadəsinə  əsaslanır.  Birlikdə  bu hallar yenı  sinerji  effekt yaradır,
İn sa n   k a p ita lı 
-  bu  ümumi  və  xüsusi  təyinatlı  təhsilin,  əldə 
olunmuş  peşəkar  təcrübənm,  yaradıcı  potensiahn,  mənovi-psixo- 
loji və fıziki  sağlamlığın  vəhdətidir.  O milli  sərvətin vacib hissəsı 
kimi  baxılır,  müvafiq  olaraq  onlar  insan  kapitahnı  da özündə  bir- 
ləşdirən  miiii  sərvətin yeni genişİənmiş  konsepsiyasıdır.
İnsan  kapitaimı  formalaşdıran  əsas  fəalıyyət  sahələri,  ei- 
mi-təhsil  kompleksi,  həyat  şəraitini  birbaşa  təmin  edən  səhiyyə 
və sahə  sistemidir.
Milli  sərvətin  tərkib  hissəsi  kimi  insan  kapitalmın  qiymətləıı- 
dinlməsi  işçinin hazırlanmasına  xərclərin təyin  olunınası  yolu  ilə 
həyata  keçirilir,  bura  tərbiyyəyə,  peşəkar hazırlığa,  özünii  təhsılə 
xərciənən vəsıt aiddir.
Bu zaman insan kapitahnın ölçüsü gətirə biİəcəyi potensial gə- 
İirdən  təyin  oluna  bilər.  Sonraki  paraqraflarda  bü  iki  konsepsiya 
daha ətraflı  baxıiır.
17.2. Milli sərvət ənənəvi anlayışda
Milli  sərvətin  həcminə  ənənəvi  anlayışda  qeyd  edildiyi  kimi 
qeyri maliyyə və maliyyə aktivləri  aiddir. Qeyri maliyyə aktıvlərı 
istehsalat  fəaliyyəti  nəticəsində  yaranan  qeyri  maliyyə  istehsal 
olunmuş  aktivlər  və  istehsaiatın  nəticəsi  olmayan  qeyri  maliyyə 
qeyri  istehsalat  aktivləri  daxil  edir:  maddi  və qeyn  maddi.  Maliy-

---

yə  aktivlərı  -  digər  təsərrüfat  subyektlərinin  maliyyə  öhədlıklərı- 
ni əks  etdırir.
Öz tərkıbinə  görə  qeyri maddi  istehsalat  aktivləri  mıixtəlif tər- 
kiblidir.  Onlara  aiddır:  əsas  kapital,  maddı  dövriyyə  vəsaitlərımn 
ehtiyyatları  və  qiymətlilər.
Əsas  kapital.  İstehsalatın  nəticəsi  oian  milli  sərvətin  hissəsi, 
dəfolərlə  uzun  müddət  ərzində  mallann  və  xidmətlənn  istehsa- 
Iında  iştirak edir  və  daşmdıqca tədricən  öz dəyərini  hazır  mohsu- 
la keçirir,  və  əsas  kapital  adlanır.
Əsas  kapitalın hazır məhsulunun dəyərinə daxil oian dəyər sa- 
hibkara hissələrlə pul formasında  qaytarılır.  Miili sərvətin  hocmi- 
nə  əsas  kapitai tam uçot dəyərində  daxil edilir,  yəni  istismar pro- 
sesində  istehiak  keyfiyyətlərinin  qismən  itirilməsi  nəzərə  alın- 
madan həyata keçirilir.
Əsas  kapitala  daxıldir:  bina və  tikililər,  maşın vo  avadanhqlar, 
nəqliyyat  vasitələri,  istehsalat  və  təsərrüfat  inventarı,  ışgüzar 
hey vanlar,  çox illik əkınlər,  əsas vəsaıtlərin digər növlori.
Torpaq  sahələrinin  məhsuldarlığının  təmin  olunması  məqsədi 
ilə,  bir qayda olaraq  suvarma və drenaj  sisteminə,  ağaclann tomiz- 
lənməsinə,  gübrələrə  sərmayələr  daxildir.  Bununla  əlaqədar  tor- 
paq sahələrinə  sərmayələr fıziki  istehsalat kapitalı kimi  baxılır.
Əsas  kapital  kimi baxılan istehsalat aktivlərinə həmçinın  qeyri 
maddi  istehsal  olunmuş  aktivlər:  faydalı  qazıntıların  kəşfiyyatına 
xərclər,  ədəbiyyat,  incəsənət,  digər  qeyri  maddi  aktivlərin  əsər- 
lərin  əsillərı  aiddir.  Bu  aktivlər  qeyri  maddi  istehsal  olunmıış  ak- 
tivlərin  kateqoriyasına  aiddir,  çünki  onlar  insan  əməyi  ilə  yaradı- 
Iıb  və eyni  zamanda  oniann dəyəri  ilk  növbədə onlara daxil edil- 
miş  infonnasiya  ilə müəyyən olunur.
M a d d i  d ö v riy y ə   v ə s a itlə rin in   e h tiy y a tla rı. 
Maddi  dövnyyə 
vəsaitlərinin  ehtiyyataln  qeyri maddi  istehsal  olunmuş  qeyri mad- 
di  aktivlərin  tərkib  hissəsidir  və  istehsalat  prosesində  ümumilik- 
də  istehlak  olunan  kapitahn  bir hissəsidir.  Bu  ilk  növbədə  arahq 
məhsullar  adlanan  əm ək  predmetləridir  (xammal,  materiallar, 
yarmfabrikatlar,  yanacaq, furaj və s.)0nlar bir istehsalat dövründo 
iştirak  edir,  öz  formasını  dəyişdirir,  onların  istehsalına  xərclər isə

---