65
edən Qərb ölkələrində bu xərclərin səviyyəsi 50% götürülür və iqtisadi təhlil
prosesində əmək ödənişləri məsrəfləri məhsul (iş və xidmətlər) satışından əldə
olunan gəlirlərin məbləği ilə yanaşı bu rəqəmə görə də korrektiv (düzəliş)
edilir. Ona görə də müxtəlif mülkiyyət münasibətləri şəraitində aparılan
iqtisadi təhlil zamanı bu metodikanın tətbiqi idarəetmə uçotunun
təkmilləşdirilməsi ilə yanaşı məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinə daxil
edilən əmək ödənişləri məsrəflərinin şərti-dəyşən və şərti-sabit xərclərə aid
olan hissəsinə edilən qənaətin (yaxud, artıq xərcin) məbləğini dəqiq
müəyyənləşdirməyə imkan verəcəkdir. Bu istiqamətdə iqtisadi təhlilin
metodikasını işləyib hazırlamaq üçün aşağıdakı formada cədvəl tərtib etmək
lazımdır.
Cədvəl 3.6
Əmək ödənişi məsrəflərinin təhlili
Göstəricilər
2013
2014
Kənarlaşmalar (+;-)
mütləq
ifadədə
faizlə
1.
Məhsul
(iş
və
xidmətlər)
satışından
yaranan
gəlirlərin
məbləği, min manatla
253800
263700
+9900
+3,9
2. Əmək ödənişləri məsrəfləri, min
manatla
19682
19984
+302
+1,5
3.6 saylı cədvəlin məlumatlarından göründüyü kimi, fəaliyyətini öyrən-
diyimiz təsərrüfat subyekti üzrə məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinə
daxil edilən əmək ödənişləri məsrəfləri mütləq ifadədə artmışdır. Lakin bu
əmək ödənişləri məsrəflərinin iqtisadi səmərəliliyini xarakterizə etmir.
Sadalanan fikrin düzgünlüyünü aşağıdakı hesablamalar vasitəsilə sübut etmək
mümkündür:
1. Mütləq kənarlaşma: 19984-19682 =+302 min manat
66
2. Nisbi kənarlaşma: 19984-19682×1,039=- 465,6 min manat
3. Əmək ödənişləri məsrəflərinə ediiən qənaətin şərti-sabit və şərti-
dəyişən xərclərə aid hissəsinin hesablanması:
a) şərti-dəyişən xərclər hesabına:
3,9×0,5=1,85% ; 2) 19984-19682×1,0185=19984 - 20046,1=- 6 2,1 min
manat
b)şərti-sabit xərclər hesabına:
- 465,6 - (- 62,1) = - 403,5 min manat
Beləliklə, mülkiyyət formalarından asılı olmayaraq istehsal müəssisələrin-
də məhsulun, iş və xidmətlərin maya dəyərini iqtisadi təhlili metodikasının
yeni aspektdə tətbiqi maya dəyərinin aşağı salınması ehtiyatlarının aşkar
edilməsi və qiymətləndirilməsində inkar edilməz əhəmiyyətə malikdir.
N Ə T I C Ə
Bazar münasibətləri şəraitində idarəetmənin ən mühüm elementlərindən
biri sayılan mühasibat uçotunun metodoloji və konseptual məsələlərində köklü
dəyişikliklər baş verir. Bu hər şeydən əvvəl, idarəetmə uçotunun özülü sayılan
istehsal məsrəflərinin müxtəlif əlamətlər üzrə təsnifləşdirilməsi probleminə,
onların uçotu metodologiyasının təkmilləşdirilməsinə və məhsulun (iş və
xidmətlərin) maya dəyərinin kalkulyasiya edilməsinə aiddir.
1. Tərəddüdsüz demək olar ki, müəssisənin maliyyə təsərrüfat
fəaliyyətinin digər bloklarının qarşılıqlı əlaqəsi istehsal məsrəflərinin uçotu və
hesabatı göstəriciləri vasitəsilə həyata keçirilir. Məhz buna görə də, bütün
sahələrdə olduğu kimi, şərab istehsalı müəssisələrində də məsrəflərin uçotu,
bölüşdürülməsi və onların təkmilləşdirilməsi istiqamətlərinin müəyyən edil-
məsi aktual bir problemə çevrilir. Odur ki, istehsal xərclərinin uçotunun bazar
67
iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun surətdə yenidən təşkili maya dəyərinin
müxtəlif göstəricilərini özündə əks etdirən hesabat formalarının və ilkin uçot
sənədiərinin təkmilləşdirilməsi üçün mühüm rol oynaya bilər.
2. Məlumdur ki, istehsal məsrəflərinin uçotu və məhsulun (iş və
xidmətlərin)
maya
dəyərinin
kalkulyasiyasının
mövcud
metodikası
idarəetmənin və auditin əsas funksiyalarından biri hesab edilən təsərrüfat
fəaliyyəti təhlilinin tələblərinə tam cavab vermir. Ona görə də, bazar
münasibətləri şəraitində, şərab istehsalına məsrəflərin uçotu metodologiyasının
təkmilləşdirilməsi, onun operativliyinin yüksəldilməsi və beynəlxalq
standartlara uyğunlaşdırılması xərclərin sistemli mühasibat uçotunun kökündən
dəyişdirilməsini tələb edir.
Beynəlxalq təcrübədə qəbul edilmiş standartlara və qaydalara cavab verən
belə bir uçot sisteminin olması, bizim fikrimizcə, ikili xarakter daşıya bilər:
məsrəflərin uçotunun forma və metodlarının seçilməsində müəssisələrə tam
sərbəstlik verilməsi; uçot informasiyasının reallığına və doğruluğuna görə
şərab istehsalı müəssisələrinin məsuliyyətinin artırılması. Odur ki, bazar
münasibətlərinə keçidlə əlaqədar olaraq istehsal xərclərinin uçotunun yenidən
qurulması üzrə bir sıra təşkilati işlərin həyata keçirilməsi, «Məhsulun (işin,
xidmətin) maya dəyərinə daxil edilən xərclərin tərkibi haqqında əsasnamənin
göstərilən nöqsanlar nəzərə alınmaqla təkmilləşdirilməsi, məsrəflərin dəqiq
təsnifatının (istehsalın həcminə münasibətinə görə) aparılması, bəzi xərclərin
sintetik uçotu qaydasının dəyişdirilməsi və məsuliyyət mərkəzləri kimi uçot
obyektlərinin tətbiqinin reallaşdırılmasi məqsədəuyğun hesab edilir.
3. Istehsal edilən məhsulun xarakterindən, texnoloji prosesdən və idarə-
etmənin təşkilindən asılı olaraq təcrübədə müxtəlif kalkulyasiya vahidlərindən
istifadə olunur və bu da, öz növbəsində, uçotun mürəkkəbləşməsinə səbəb olur.
Deməli, iqtisadi ədəbiyyatlarda da göstərildiyi kimi, istehsal xərclərinin məsrəf
elementləri və kalkulyasiya maddələri üzrə qruplaşdırılması və uçota
alınmasının nöqsan və çatışmayan cəhətləri mövcuddur. Belə ki, şərabçılıq
müəssisələrində istehsal xərclərinin uçotunun baş vermə yerləri və hasil